Bertolt Brecht, preguntado por un traballador na poesía, puxo de manifesto a marxinación do pobo humilde. Estas palabras van ben aos miles e miles de vascos que se exiliaron no quinquenio de 1936 e 1939. E é que, mentres que o exilio de políticos e intelectuais de alto nivel levouse á historia e apareceu por todas partes, o destino parecido aos demais cidadáns viuse arrinconado. Hoxe en día, con asombro e coma se fose algo descoñecido, celebráronse homenaxes en favor das mulleres que foron expulsadas pola forza do seu pobo. Xa era hora! Para recuperar por un tempo, o exilio que se está parando na memoria histórica fronte ao patito feo, porque llo debemos á verdade e porque é o eco directo de traxedias como as que se están sucedendo hoxe en Europa.

O exilio que se produciu como consecuencia da guerra civil de 1936, ademais de ser o maior da historia dos pobos do Estado español, esmagou a cidadáns de todas as clases e ámbitos. E non só na coñecida Retirada, que desde febreiro de 1939 desenvolveuse fóra das fronteiras de Xirona, senón tamén no inicio da guerra. Como se sabe, co golpe de estado dos militares rebeldes españois, a xente fuxiu desde o primeiro momento, aínda que en grupos máis pequenos. A medida que os franquistas avanzaron, esas fugas foron sendo empuxadas.

O primeiro exilio masivo foi o de Irun. Xunto aos milicianos, miles de persoas cruzaron o Bidasoa co obxectivo de buscar refuxio en Iparralde, tanto nenos como adultos. Coa esperanza de que se tratase dunha fuxida duns días, mentres para moitos a guerra converteuse nun medio, para outra unha viaxe sen retorno.

A pesar da estabilidade da fronte de guerra, continuaron os exiliados internos. Dos pobos situados na retagarda, centos de mulleres foron expulsadas cos seus fillos, sospeitosas de ser sospeitosas. Este foi o precedente do segundo exilio masivo que se produciu meses despois pola ofensiva contra Bizkaia. Desde Zarautz, desde Zumaia, desde Getaria, desde Azkoitia... centos de persoas fixeron lamentables cortexos polas estradas. Pero o peor estaba por chegar: os bombardeos dos fascistas con total impunidade deixaron claro que non había ninguén a salvo. Era unha guerra total. Así, comezaron a organizar grandes exilios infantís desde os portos de Bizkaia. Sabemos cal foi o resultado: Máis de 20.000 nenos abandonaron a súa casa natal e divertíronse até o final da guerra en Gran Bretaña, Francia e Bélxica, e até a década de 1960 na Unión das Repúblicas Socialistas Soviéticas.

Este desmantelamento de nenos foi unha mostra do que viría cando a fronte norte quedase completamente en mans dos franquistas: Desde os portos da costa cantábrica, soldados, líderes políticos e cidadáns embarcáronse para aterrar en Nantes, Saint Nazaire, A Pallice ou Pauillac. Moitos deles quedaron nas colonias francesas, outros foron aloxados polas súas familias e moitos se foron a Cataluña a buscar refuxio provisional.

En xaneiro de 1939, os franquistas puxeron como destino Cataluña. Entón, a todos eses refuxiados vascos que se atopaban fóra de casa desde 1936-1937, chegoulles o exilio definitivo. A maior fuga produciuse cando os franquistas se achegaron á capital catalá, en Barcelona. Coa palabra retirada, ese retroceso que pasou á historia xerou un enorme número de refuxiados. O semanario francés de dereitas L’Illustration describiuno así: “O éxodo dos españois en Francia, pola magnitude que recibiu, é inimaxinable. Todo un pobo vai: ricos, pobres, burgueses, comerciantes, campesiños, obreiros, exércitos, cargados de animais, carros, coches, instrumentos de guerra”. As testemuñas e os historiadores coinciden en que poderían chegar aos 500.000. Tampouco hai dúbida de que o Goberno francés haxa denunciado a actitude cara a estes refuxiados: as autoridades pecharon as fronteiras até o último momento e cando aceptaron acoller en Francia á multitude que se escapou déronlles unha “acollida” especial.

Tras cruzar as fronteiras, os xendarmes franceses desarmaron e rastrexaron aos milicianos, que foron trasladados aos campos de concentración máis próximos e ás praias de concentración de Argeles, Saint Cyprien e Le Barcares, en zonas rodeadas de chopos e militares. Pola súa banda, os que non eran milicianos foron enviados aos refuxios do interior. En calquera caso, as autoridades francesas puxeron unha enorme forza para que a xente puidese volver á España franquista canto antes. Moitos aceptaron facer iso. Así mesmo, os que quedaron en Francia tiveron que sufrir o desvío fascista do Estado francés no marco da II Guerra Mundial. Pola Guerra Mundial, primeiro con Daladier e Reynaud e despois co réxime de Petainena Vichy.

Cando terminou a Guerra Mundial non houbo homologación entre os vencedores democráticos de España e Europa. O exilio sería para sempre, non só para altos dirixentes políticos, senón tamén para eses humildes cidadáns que Bertolt Brecht lembraba.