A pesar de saber que o día do desarmamento de ETA non era festivo, o día 8 de abril en Baiona Ttipia sentiron os ingredientes do ambiente festivo: alegría, risa e gozo. A medida que avanzaba o día, a calma tomaba un lugar á presión nos rostros dos artesáns da paz. Pola noite, felicidades á tranquilidade. Porque, desde o principio da marcha, marchara ben. "Cumprimos os obxectivos do día: por unha banda, o aspecto técnico e práctico do desarmamento pasou ben e, por outro, fixemos pasar a nosa mensaxe, tomando ao pé da letra o que dixemos, cada un vai atopar o respecto e o recoñecemento e o noso desexo de participar nesas palabras", dicía ao día seguinte o artesán da paz Mixel Berhokoirigoin. Desde o día seguinte ás detencións en Luhuso até o 8 de abril repetiu unha e outra vez: "O desarmamento facilita a paz, pero aínda non é a paz, queda moito por facer", concluíu o ministro de Xustiza.

ETA deixou á sociedade civil a responsabilidade política e técnica do desarmamento, en resposta positiva á proposta e condición que Michel Tubiana, Mixel Berhokoirigoin e Jean Noël Txetx Etxeberri fixeron o 3 de outubro de 2016. Ese 8 de abril de 2017 a responsabilidade está moi rifada. Desde o principio, foi un día cheo de coraxe e compromiso. Ese día, a confianza depositada no pobo saíu máis rápido que a sensación de inseguridade que pode achegar a unilateralidad.

Ao amencer, varios empezaron o día. Ao amencer conducíao a un bosque. En concreto, porque no desarmamento de ETA, querendo facer a súa achega como cidadáns, estiveron presentes nos depósitos de armas como inspectores. A obrigación era asegurarse de que as armas que ían entregar quedasen en mans das autoridades francesas. En total eran 172, labortanos, behenafarras e xiberotarras. Mulleres e homes, cargos electos ou cidadáns humildes e de todas as idades, a pesar da presenza da mocidade. Do mesmo xeito que o eurodiputado José Bové, tamén estiveron presentes algúns que non eran vascos. A deputada socialista Sylviane Alaux estaba no posto de inspectores. "Cando souben que necesitaban inspectores, deilles o meu nome dicíndolles 'si a miña condición de deputado pode achegarvos algo máis, utilízame, aproveitade a responsabilidade que teño'". Tamén a ezpeletarra Xina Dulong custodiou os arsenais. A iniciativa de Luhuso, que levou a cabo a finais de decembro, "persoalmente emocionada", tamén quería achegar o seu granito de area ao proceso de paz: "debiamos demostrar que era posible mesmo nunha situación de bloqueo".

Especialmente agradeceu a Jean-René Etchegaray, presidente da Mancomunidade Única de Iparralde, nunha declaración realizada ás 09:00 horas: "Até a sociedade civil, para chegar a unha paz duradeira no noso país e para pór fin a este último conflito armado no oeste de Europa, era tan grande o bloqueo despois de cinco anos de espera e esperanza". Si ademais do País Vasco Norte, os artesáns da paz esperaban a presenza do Goberno Vasco e de Navarra, ao final só apareceu o representante do Colexio Vasco. Sexan artesáns da paz ou membros de Bake Bidea, todos destacaron e agradeceron a presenza de Etxegarai. En rolda de prensa, os membros da iniciativa de Luhuso afirmaron que tivo "un papel moi positivo" e que o alcalde de Baiona "facilitou" o desarmamento.

Información aos verificadores

Durante a mañá, os artesáns da paz Etxeberri e Tubiana reuníronse coa Comisión Internacional de Verificación, acompañados polo presidente da Mancomunidade Vasca, Jean-René Etchegaray, o pastor protestante de Irlanda do Norte Harold Good e o arcebispo de Bolonia Matteo María Zuppi, ademais de Anaiz. A lista de puntos de armas que ten Ram Manikkalingam á cabeza do procurador de Baiona, Samuel Vuelta, foi suspendida inmediatamente. En total había oito zonas onde se atopaban armas, tres delas en Iparralde e outro cinco ao longo de varios quilómetros, en Occitania. En total, estímase que 120 armas, tres toneladas de explosivos, e miles de munición e detonadores. Comezando a difundir o rumor e/ou a desinformación de que ETA informou directamente á policía, Berhokoirigoin anunciou enseguida a corrección: "O que están a difundir algúns medios de comunicación é que ETA entregou a localización das armas á Policía francesa, que é unha intoxicación. Non é así.

Do sete territorios

En resposta á invitación dos artesáns da paz, chegaron xentes do sete territorios. 20.000 persoas mostráronlle o seu apoio e solidariedade. A miúdo, a resposta era: "Como todo o mundo... non se que novas...!" Un deles era Nestor, procedente de Irún: "Estou aquí porque quero que acabe dignamente, porque quero conseguir unha paz xusta. Este era o paso que había que dar para obter máis pasos. O mesmo Monique da rosa dixo: "Este paso unilateral é moi rápido e é unha pena que os estados non o recoñezan. Pero imos necesitar un recoñecemento, que haberá que levar a cabo a través do cambio das políticas penais". No mesmo sentido estaba Battitt, de Uztaritze: "Hoxe non é un final, imos necesitar unha serie de sucesos: o regreso de presos e exiliados, a convivencia...". A Ana, que viña de Vitoria-Gasteiz, pensaba de maneira parecida: "Houbo moita dor e para curar a todos temos moito que facer, tanto os responsables como nós, cada un como persoa", engadiu o portavoz. A zalciera Juana dicía que ela tiña para a sociedade tanto como para Euskal Herria o paso do desarmamento necesario: -As armas eran, como unha nube negra, un peso enorme que pesaba sobre as nosas cabezas. O que sentiamos en todos os departamentos, na política, na economía, no territorio, pero tamén nas relacións entre a xente. Quitaranos unha presión e serviranos para construír as cousas xuntos". Este zuberotarra estivera esta mañá vixiando un depósito de armas.

Os congregados na Baiona Ttipia foron informados paso a paso do día. Ademais, ofrecéuselles a posibilidade de reflexionar sobre os elementos que compoñen a paz, a resolución do conflito e as charlas, proxeccións ou debates. O programa completo fixarase ás 15:00 horas até a gran concentración para o proceso de desarmamento e a paz. Querendo ter un sitio, empezou a encher a praza desde facía tempo e, aos poucos, ademais da praza, todas as rúas e recunchos de ao redor estaban abarrotadas de xente. Funosas foi a primeira en tomar a palabra: "Todo isto non sería posible si non crésedes nesta avalancha, se non crésedes que tiñamos o poder de cambiar as cousas e abrir o camiño ao proceso de paz. Grazas por todos os organizadores". O público respondeu cun aplauso aplaudido ás grazas que se lle deron, con recoñecemento. Ademais de Berhokoirigoin e Tubiana, Good tamén estivo sobre o escenario.

Manifesto forte

A última das intervencións foi unha mostra da diversidade que se foi consolidando co tempo en Ipar Euskal Herria e que se vai conformando en Hego Euskal Herria. Máis dun centenar de axentes subíronse ao escenario para ler o manifesto subscrito pola directora de ARGIA Estitxu Eizagirre, o ex maxistrado e exexperto da Comisión de Dereitos Humanos de Nacións Unidas Louis Joinet, o membro do Foro Social Fernando Armendariz e a escritora Susan George. "Este manifesto é un texto que quedará de referencia, e no que haberá que basear os outros pasos que se dean para o futuro do desarmamento. Dános a dimensión política e humana que necesitaremos para o seguinte", di Berhokoirigoin.

Trátase dun manifesto acordado de face ao futuro. Porque "a paz non é a ausencia de violencia e, por tanto, a violencia non está aí", pódense atopar elementos para lograr unha paz xusta e duradeira. Pero aínda que escriban mirando ao futuro, non queren darlle as costas ao presente e ao pasado: "Agora deixamos o desarmamento no fígado, (…), queremos deixalo no fígado, pero non sen mirar cara atrás", engadiu.

As vítimas, "as de onte, as de hoxe, as coñecidas e as descoñecidas, as que caeron armadas, as que se derrubaron", lembran, "expresan o seu compromiso de traballar para que o futuro sexa do recordo e do recoñecemento". "Involucrámonos na construción dun futuro que lles foi negado", engadiu. Os organizadores comprometéronse a traballar para que o futuro sexa sinónimo de "convivencia" e de "concordia", entre outras cousas. Entre as vítimas atópanse os presos de eta, algúns deles encarcerados. Os que están enfermos e os que cumpriron o seu castigo, pregúntanse a liberación e o achegamento de todos. Crendo que é posible conseguir máis que iso: -Queremos crer que volverán a casa axiña que como sexa posible. Porque é necesario e debe selo".

Este momento do día foi un escaparate da pluralidade que se vai construíndo en torno ao compromiso por levar o proceso de paz até o final. O propio manifesto subliña a pluralidade: "É verdade que non representamos ao pobo no seu conxunto, pero ninguén poderá negar que, vindos de todo o pobo e unidos en Baiona, representamos os territorios deste pobo, incluídos as súas xentes e as súas sensibilidades máis desfavorables". Tamén lembran a quen non estiveron aí: os que estiveron na reflexión deste día de desarmamento pero non subiron ao escenario, os que marcaron o conflito e os que foron golpeados: "Non foi fácil para nós chegar até aquí, sen caer na desesperación. A verdade é que non todo o mundo logrou facelo. É dicir, é un manifesto escrito no respecto de todos.

Con todo, dado que non todo se pode facer de forma unilateral, o manifesto conclúe cun chamamento aos gobernos español e francés: "Para que acepten falar, para que lembren todos eses anos que nos legaron por herdanza. E para que saibamos como sucedeu. Isto tamén debe ser posible, porque é necesario." O día non foi interrompido polas autoridades francesas e coñeceuse grazas ás negociacións que se mantiveron desde a iniciativa de Luhuso. Ademais de non entorpecer a cita, nos próximos días mostrarase a disposición ao diálogo que se manterá no futuro por parte dos gobernos español e francés. É necesario porque a convivencia, o recoñecemento e a reparación non poden realizarse de forma unilateral.