Fuches activista desde mozo. Como empezaches?

O ano 1979 foi un ano importante: impúxose a revolución sandinista, 20 anos despois da revolución cubana. Esta vitoria marcou o camiño de América Latina, rompeu e renovou unha tradición de loita que proviña das guerrillas. Todo o continente comezou a tremer: en Guatemala, por exemplo, durante esta época estaban a estenderse os movementos indíxenas e comunitarios. Por tanto, os veciños estabamos nun aperto e, ademais, México tiña unha política de portas abertas, que permitía aos refuxiados doutros países, a pesar de que se lles impuña un gran control a nivel interno. A capital estaba cosida en nicaraguanas, salvadoreños, colombianos, e a gran universidade nacional UNAM, que dicir… De aí veño eu.

Primeiro fuches aO Salvador.

Si, nese bulebule de refuxiados e militantes, empecei a relacionarme sobre todo cos salvadoreños e convidáronme a ir a San Salvador. Fun en 1983 e alí detivéronme por primeira vez. Era moi novo e colléronme prisioneiro pola escisión dunha das institucións revolucionarias máis importantes do país. Eu non tiña nin idea diso, porque era unha organización moi vertical, e os militantes de base non tiñan ningunha información, enfadeime moitísimo e asusteime moitísimo. Afortunadamente, ao final me deportaron e xureime a min mesmo que non me volvería a ocorrer tal cousa, é dicir, que se me detivesen outra vez, sabería exactamente por que.

Con todo, non se che apagou o desexo de seguir loitando. Ao ano seguinte, dirixíchesche a Bolivia.

Iso é, fun a Bolivia a finais de 1984, con varios compañeiros. Durante 20 anos houbera alí unha sucesión de gobernos militares, non un só ditador, senón varios que se transformaban de golpe. Con todo, en 1982 abriuse un período de democracia e concluíuse que, nun momento dado, acabaríase ese período democrático, xa que en Bolivia nunca se resiste moito tempo, polo que comezariamos a construír un proceso de organización para estar preparados cando se producise o golpe.

Así comezou a organización Tupac Katari?

Todos eramos moi novos e empezamos a construílo dunha maneira tan fresca, que quizá fose inxenua, pero tamén doutra maneira. Así nos puxemos en contacto coas comunidades aimara occidentais, moi ben e moi ben estruturadas desde hai moito tempo. Nun principio, nós criamos que estabamos a recrutar e, por suposto, non era así, pero a eles interesáballes o noso camiño, querían ver que iamos facer, e así xurdiu unha conexión moi frutífera. Por suposto, nalgún momento démonos conta de que estaba a preparar algo máis.

Que tipo de combates fixestes?

No fondo fixemos propaganda; como guerrilla non fomos tan interesantes. Por suposto, tamén eramos unha organización político-militar, como se entendía naquela época, pero basicamente o que fixemos foi presentar temas de debate, publicar textos en linguas aimara e ketxua, publicar libros e xornais…

De todos os xeitos, aprendemos moito sobre as formas de organización da tradición indíxena. Por exemplo, segundo a tradición indíxena de Andeta, se unha organización ou un tipo de organización crece moito e xa non se pode manexar ben, a tradición suxíreche dividilo en dúas, de modo que os dous fragmentos póidanse volver manipular.

E volveron deterche, pero esta vez sabías por que.

Sabíao perfectamente. En realidade, na época anterior á detención, xa se nos estaba producindo algo que xa sucedeu noutras organizacións: nas organizacións político-militares, o aparello, sobre todo o aparello militar, tende a impor as súas necesidades, e por iso é polo que esoutro segmento da organización, máis ligado ao labor de asegurar a reprodución material e simbólica da vida colectiva, quede supeditado a iso.

Con todo, había outra cousa que non entendía. Era o ano 1992, un ano importante tamén, xa que en 1989 caeu o muro de Berlín e, en consecuencia, a experiencia soviética. Podía vostede estar completamente en desacordo con iso, pero, polo menos, era un exemplo e esborrallábase como un castelo de naipes. Era curioso, e apenas tiñamos información. En Latinoamérica tamén se estaban cortando a cabeza aos movementos guerrilleiros, e empecei a pensar, obsesivamente, que saíu mal.

Froito desa reflexión escribiches o teu primeiro libro: Desordenar! Historia aberta da loita social.

Si, como digo, todo caía, e nese período xurdiu outra cousa, o levantamento zapatista, con outros códigos, con outros discursos. Mentres estaba no cárcere tiña tempo de ler, de pensar nestas cousas, e entón empecei a escribir algo que, en certo xeito, puña en dúbida algúns dos mantras da esquerda armada, os aspectos máis masculinos da esquerda armada. Custoume traballo escribila, porque moitos me rexeitaron e eu condeneinos; logo fomos aos poucos reconciliándonos.

Deseguido publicaches outro libro: Labirinto desandar o: Introspección na feminidade contemporánea. Fálase directamente da dominación das mulleres.

Bo, direiche a verdade, escribín ese libro para divorciarme. A miña vida foi bastante atípica, fun estudante en México durante un tempo, pero logo viaxei por Latinoamérica como militante internacionalista. Por primeira vez, ao saír do cárcere, vivín unha vida normal e estable casado cun home nunha parella. Non me gustou nada. Non funcionaba, e non era que non me gustase o que estivera comigo durante tantos anos, non, senón que me parecía terrible vivir con aquel home no momento da voda, e que me preguntaba a min mesmo: pero que é isto?

A Guerra da auga foi un levantamento que tivo lugar no ano 2000 na cidade de Cochabamba, en Bolivia. Alí estiveches.

Saín do cárcere no ano 1997 e traballei en varias cousas: dando clases, despois iniciamos un proxecto editorial chamado Comuna… Entón xurdiu unha época de levantamento e mobilización moi intensa no país, máis ou menos en paralelo ao que sucedeu noutros lugares de Latinoamérica. As loitas eran moito máis horizontais, máis autónomas, formadas por suxeitos moito máis heteroxéneos… E, en Bolivia, o punto de partida foi a Guerra da auga.

Por que se produciu este alzamento?

Está relacionado co tema das concesións. Na época liberal concedéronse concesións de recursos naturais a empresas privadas para a súa xestión e obtención de beneficios; para xustificalo dicían que a xestión da empresa privada era máis eficaz que a do Estado, o cal non é certo, pero en fin, utilizaron ese argumento. Entón concedeuse a unha compañía estadounidense a concesión para a xestión da auga na cidade de Cochabamba e os seus arredores, e a paixón privatizadora foi localizadora, as condicións que se impuxeron eran escandalosas.

Por exemplo?

Entre outras cousas, querían instalar instrumentos de medida nos pozos que a xente construíra pola súa conta e en auzolan. Ti mesmo fixeches todo o traballo e vénche un gringo que che quere cobrar unha cota, a que nome? Non vos deu nada. Naturalmente, debulláronse as carracas tecnocráticas, adornadas, dedicáronse a sondar o acuífero, etc., pero a xente respondeu: “Vós non nos destes nada, nin un cuarto de peso, e a auga non é de ninguén, a auga é de todos”. A privatización chocou coa cidadanía e a cidade e os seus arredores levantáronse.

A empresa foise, non é así?

Si, botamos á empresa Bechtel e recuperamos a empresa municipal, pero non queriamos que os alcaldes elixan á directora, porque o sistema de partidos elixía ao alcalde, e era un desastre, peor que o actual. Entón empezamos a crear algo que se chamaba control social, e xunto cos comités de auga e de barrios creamos unha estrutura de control da empresa municipal.

Como foi?

A pesar de facelo nun nivel baixo, foi un exercicio moi interesante para ver como se establecen as relacións entre a institución e o movemento autónomo. Démonos conta do difícil que é. O problema, con todo, non era que fosen eficaces no vello sistema, senón que o revolucionasen. Non se chegou a modificar o réxime de propiedade da empresa municipal e, por tanto, era necesario cumprir co réxime de xestión das empresas municipais. Por exemplo, se os comités de auga facían unha asemblea xigantesca e decidían, colectivamente e despois de moito traballo, que un tubo debía ir por aquí e non por alí, pois iso non o podía decidir só o director da empresa, non sei quen e sei quen o tiñan que validar. A institución non é un coche, cun volante, que se pode desviar cara aquí ou cara a alá. Trátase dun barco capaz de resistir as ondas e a tempestade, formado por amarres: cando golpeas a un, é capaz de facer fronte ao impacto, enviando parte da carga a outros amarres. Por iso é tan elástica, por iso aguántaa, a embiste.

No seu último libro traballas a situación entre a institución e o movemento comunitario.

A miña intención non é volver pór o debate de hai tempo, porque me parece estéril, se temos que ir polo camiño das eleccións ou polo camiño autónomo. Hai que tentar entender a dualidade non como unha relación binaria, isto ou o outro, senón como horizonte, como unha relación que se complementa. O feminismo axúdanos moito a iso. Temos que imaxinar a relación movemento-estado, e non insistir en que o estado é un e o único axente. Non cremos que o Home sexa un e o único axente, non é así? Pois o mesmo.

A pesar de vivir en México, seguiu moi de cerca os acontecementos da última década en Bolivia. Que opina vostede?

En canto á situación que me mencionou na pregunta anterior, non temos resposta, pero temos que tomar en serio os problemas, e o exemplo dos gobernos progresistas en Latinoamérica é clarificador. No caso de Bolivia, hai dúas etapas claras. A primeira, entre 2006 e 2009, con Evo [Morais] xa no goberno: fíxose unha asemblea moi interesante para a creación da Constitución, presentáronse varias cousas e escribíronse varias cousas na Constitución do país, cousas que algúns anos antes non podiamos soñar.

Que frustrara aquela esperanza inicial?

Se vostede toma o camiño da institución e do Estado, debe saber para que está aí, para que conseguilo. A sociedade ou o movemento autónomo deben ter claros uns mínimos nos que non se pode ceder. Para min e para moitos outros, era un mínimo indispensable que os propietarios oligarcas do Leste do país debían escabullirse, pois só estaban alí porque os gobernos militares déranlles as súas terras. Iso había que cambialo! Pero non cambiou. Co fin de tranquilizar o tema dos partidos da oligarquía dereitista, a fracción eliminouse da Constitución, polo que a dereita votou a favor.

Por que se lle fixo tan desesperante?

Si, como eu entendo, cruzas un certo límite, os de arriba seguirán insistindo para que devore este e o seguinte. Explicaranche, como é natural, as súas explicacións, moi inxenuas; o que ocorre é que queres ouvilas.