“Algunha vez tiña que suceder, a escaseza de libros de teatro foi excesiva”. Trátase dunha obra de Jaime Valverde, membro da Asociación de Teatro de Euskal Herria EHAZE. A colleita dos libros de teatro en 2016 foi frutífera, non tanto en número, senón en fondo. Catro foron os traballos publicados: Mr. Señora (Oier Guillan, Txalaparta), Erleak, satorrak, Beleak (Gaizka Sarasola, Edo), Habiak. Recunchos (Dejabu, EHAZE) e a nación de Aresti, teatro (Karlos do olmo, EHAZE). O número 10 da revista Erlea tamén foi dedicado integramente ao teatro vasco.

En palabras da actriz Ainara Gurrutxaga e do membro do laboratorio de bonecas Dejabu, estes libros foron máis mencionados que de costume por mostrar unha forma especial de ver teatro: “As persoas que están detrás dos últimos libros de teatro levan moitos anos facendo teatro. Os libros son consecuencia de profundos procesos de traballo, e diría que se notaron porque mostran unha nova forma de ver o teatro. Son o reflexo dos movementos teatrais creados colectivamente, é a innovación, a enerxía que achegan e os temas que se tratan son moi actuais, que xeran un eco para o lector de hoxe”. En calquera caso, Gurrutxaga deixou claro que o teatro como xénero literario está totalmente descartado: “Só hai que ir ás bibliotecas”.

Valverde asegura que, aínda que as editoriais estándar han feito un oco reducido ao teatro, os lectores xa existen. “O teatro debe publicarse coidadosamente, tendo en conta que o texto non ten un soporte propio. Pola contra, de forma estratéxica e a longo prazo, é importante que o teatro se difunda tamén en formato escrito. Entre outras cousas porque facilita o acceso ás vías do texto, ás bibliotecas ou ao sistema educativo. O lugar que os medios de comunicación deron o ano pasado ao teatro tamén foi, en parte, grazas aos libros”.

Transmisión para sempre

Debido a que a escaseza de libros de teatro alimenta a brecha de transmisión, é imprescindible que sexan publicados polos membros de EHAZE. Segundo dixo, “a pausa de transmisión é a resaca do noso teatro desde a súa creación. Só as publicacións non poden garantir a transmisión do teatro, pero é unha maneira de encher o baleiro”. Con todo, fixo un chamamento a outras necesidades, como a falta dun centro de documentación: “Necesítase unha estrutura propia que traballe a documentación, que teña o teatro a piques de tocar, coas súas peculiaridades. Porque, por exemplo, para os que aprenden teatro dentro de vinte anos, non é o mesmo ver as pegadas con vídeo que ter acceso a información substanciosa sobre a representación, ou ler o texto, aínda que isto tamén diga moito”.

Desde esta anotación do que está a quedar sen recoller o pasado e o presente do teatro vasco, EHAZE puxo en marcha unha nova colección para publicar dúas publicacións ao ano. A liña do proxecto editorial será dobre: reflexións e ensaios por unha banda, e representacións por outro. Os primeiros traballos deste proxecto presentáronse na Feira de Durango, antes citada, na obra de teatro Arrastoak, a nación de Aresti.

Gurrutxaga tamén di que sentiu unha falta de transmisión “terrible” como actriz. “De súpeto alguén che conta que nos anos 60-70 houbo en Euskal Herria un gran movemento alternativo no teatro, que recoñecía os movementos máis innovadores a nivel mundial, que puña en escena a algúns dos mellores escritores. Hai moito descoñecemento, o mesmo para conseguir material”. Neste sentido, considera que o proxecto de EHAZE é clave, pero para que non sexa un “único pozo no medio do deserto”, fai falta unha infraestrutura máis sólida e unha protección máis profunda.

Como vivir a obra de teatro desde o libro

Hai libros de teatro para que os que non puideron ver a obra sobre o escenario, pola contra, puidesen gozar da obra. Pero, de verdade é posible levar o teatro ao papel? Gurrutxaga cre que “afortunadamente” non se pode, porque sempre existe o risco de que non se poidan recoller algúns elementos propios da “testarudez” ou do teatro. Nas súas palabras, “unha sesión de bertsos é como non se pode levar ao papel na súa totalidade, os bertsos si, pero o exercicio de comunicación que a xente sentiu na praza apenas se pode transmitir en papel. Con todo, é un exercicio moi interesante”.

Entendendo o teatro como unha acción colectiva, o proceso de escritura para levalo ao libro Arrastoak tamén foi colectivo para Dejabu. Gurrutxaga di que é colectivo porque se recompilaron fotos, vivencias, memorias de todos e todas antes de escribir un ou dúas deles. Despois, para superar a “testarudez” da escritura, utilizaron notas de dramaturgia: “Realizamos teatro baseado en xestos, movementos e imaxes e tentamos explicar de onde naceron esas imaxes, con fotos e planos, que collages facemos, recoñecendo os libros que lemos. Crear unha obra de teatro é crear un pequeno universo que bebe do cine, da pintura, da música, da fotografía. Escribir sobre como se nutre este universo foi un reto moi bonito”.

O Sr. Señora de Oier Guillan foi unha das obras máis destacadas nos libros de teatro, composta por sete obras de teatro que se consideraron esteticamente innovadoras. Gurrutxaga escribiu o preámbulo deste feito. Neste caso, o libro e o tablado únense en sentido contrario. Segundo Gurrutxaga, “Oier fai as súas propostas por escrito e logo ofréceas a un grupo de actores para que a leven aos escenarios. O proceso cambia, pero non creo que sexa tan diferente, porque o máis importante é que ao levar ese texto ao escenario teña outro material máis, como son a luz, a música, as emocións ou as improvisacións dos actores, é dicir, que sexa moi flexible. Moitas veces dáselle unha autoridade ao texto, que eu creo que non ten por que ser no teatro”.

Segundo Valverde, canto máis se interprete o publicado, máis nos gustan todos, os escritores, os actores, os dramaturgos. Di claramente: “É unha gozada para ler, pero é para levar o teatro ao corpo”.