A idea púxose en marcha hai tres anos en Baztan: (H)ilbeltza, semana da novela negra. Desde entón, o xénero negro púxose en marcha e estanse organizando diversas charlas, mesas redondas, presentacións, paseos, actuacións de bertsolaris, etc. Foron formados no seu traballo, con formación en movementos populares, e, ao dedicarse á semana da novela negra, sabían por onde e onde tiñan que ir. Antes de agora xa o dixo Elurre Iriarte, unha das organizadoras: “A literatura ten grandes posibilidades de facer crítica social, e dentro da literatura, a novela negra ten, sobre todo, a oportunidade de facer esa crítica social. Iso é o que nos interesa, a crítica social. Nas novelas negras sempre está a corrupción, sempre está aí ese submundo, moi escuro, que se ve no cansazo”.

Loidi e Izeta, antes de Redondo

Quizais a escritora Dores Redondo, coa súa novela tan chea de éxitos como en castelán, tamén animou aos lectores deste val que se atopaban no seu recuncho. Non lles gustou moito aquel gran asots e, en parte, para responder a el, crearon a semana da novela negra. Até sentían dor. Moitas veces Elurre Iriarte díxonos: “Parece que agora descubrimos Baztan e agora descubrimos a novela negra. Quixemos demostrar que Baztan xa estivo aquí hai tempo, e ademais, tivo relación coa novela negra. Por exemplo, a novela negra que escribiu Mariano Izeta, o escritor de Elizondo. Tras o famoso Quince días de Urgain de José Antonio Loidi, veu o de Izeta”.

(H)ilbeltza non debaldan, e Loidi e Izeta son os dous nomes que celebraron a lume vivo na semana da novela negra de Baztan. Foi na segunda edición de 2016: por unha banda, en homenaxe a José Antonio Loidi, convidaron a Anjelita, unha irmá centenaria do escritor, e por outro, republicaron o traballo de Izeta, coa axuda do Concello de Baztan. Xunto a eles, están os traballos que nos puxo o defunto Gotzon Garate no Baztan; para empezar, a man suave e as cartas de Elizondo. Por outra banda, son os que escribiu durante as súas estancias no caserío Ixtola de Sunbilla os que escribiu a nova Praga, e a xa mencionada carta Elizondo, que Garate construíu na casa Iriarte de Arizkun.

Experimento iniciado polos lectores

(H)ilbeltza comezou cos lectores, deles veu a semana. Estes lectores levaban oito anos lendo e facendo algunha campaña “Conversando con escritores”. Sempre falando disto e daquilo, ocorréuselles dedicarse á novela negra, facer algo.

Ao principio acordáronse de facer unha conferencia ou un fin de semana, pero pronto se deron conta de que tiñan a idea de completar un programa de toda unha semana, todos eles ao redor da novela negra. Así que empezaron a dicir que non sabían o que ía vir. “Case foi un experimento aquela primeira edición”, como sabemos Elurre Iriarte. Comezaron en xaneiro de 2015 e desde entón cumpriron tres anos, e, sen temor a equivocarse, gañou peso (H)ilbeltzak, gañou presenza na semana da novela negra dentro dos actos literarios que se celebran en Euskal Herria. “A nosa, a de inverno. No verán tes os Días de Poesía de Ea, a Literatura de Zarautz na primavera, a Feira de Durango no inverno…”, sempre en palabras de Iriarte.

Con todo, os lectores que se reúnen ao redor dos libros non están a traballar sós no Baztan. Tanto locais como foráneos conseguiron reunir a un bo número de lectores aos actos que se celebraron con motivo da novela negra nos pobos do val. “Os días laborables reúnese sobre todo xente de Baztan, e iso é o que queriamos. Por outra banda, temos o criterio de que os eventos se celebren nos pobos dun e outro. Será en Arizkun, en Aniz, na outra, en Erratzu, en Berroeta, en Elizondo, en Lesaka ou en calquera outra parte. E a xente de Baztan móvese dun lado para outro”. A finais de semana, evidentemente, xúntanse cos baztaneses, sobre todo os forasteiros, xente e xente que pasou polo sete pobos de Euskal Herria.

A semana? Todo o ano!

A semana da novela negra non é, con todo, de sete días. Os de (H)ilbeltza sempre están a traballar, sempre de negro, sempre á vista, e temos a proba ilbeltza.eus. A sede da rede está chea de contidos de todo tipo, con discursos e conversacións sobre a semana da novela negra, pero tamén con diálogos escapados, reflexións a modo de ensaio curto escrito e outros. Se hai alguén, os de (H)ilbeltz tentaron abrir novos camiños, abrir aínda máis a xanela á literatura en eúscaro, tirando da novela negra, sempre no Baztan, fóra da capital.

Diso dábase conta Aingeru Epaltza, que o ano pasado escribiu a columna “Beltz” nas periódico Noticias de Navarra, e tamén unha xornada en castelán en Pamplona, na que se falou diso: “Este ano tamén terá que competir con Pamplona negra desde hoxe [(H)ilbeltzak], nunha desvantaxe evidente. O mesmo, ou maior, que existe desde a elegancia de Baluarte e o glamour até a sinxeleza das salas de Arizkun e Irurita, atópase entre os sistemas literarios de castelán e vasco. Non só en tamaño, tamén entre lectores e xornalistas. Isto fai aínda máis gratificante o esforzo de quen traballan en negro en iniciativas como H)ilbeltza”. A traxectoria destes tres anos demostrou que por dentro é un soufflé do glamour, mentres que a semana da novela negra que comezou a organizarse no Baztan en 2015 está chea de pantasmas. A pesar desas elegancias sutís da capital navarra e das dimensións duns e outros, o eúscaro tivo unha cálida acollida por parte da xente de Baztan (H)ilbeltz, e son conscientes diso os creadores da iniciativa negra. Non en balde Maitane Maritorena, nunha entrevista de Xorroxin, dicía: “É o terceiro ano, pero conseguimos unha gran referencialidad”.

Bolsa (H)ilbeltza

Os traballos están a levarse a cabo ben: colleitando lectores, atraendo a escritores e creadores de todo tipo, utilizando novos aires de imaxinación, en auzolan, levando a cabo unha iniciativa exemplar entre a cidadanía de Baztan e as autoridades políticas a nivel de val. Por exemplo, parécenos unha excelente conclusión da colaboración entre (H)ilbeltzak e o Concello de Baztan, a bolsa (H)ilbeltza, dirixida coa colaboración da editorial Txalaparta, “co fin de difundir a literatura negra vasca e traducir ao euskera a literatura negra do mundo”. Aínda que as novidades das bases atópanse no portal anteriormente mencionado ilbeltza.eus, hai que indicar que a bolsa ten un premio de 6.000 euros, que se prometeron traballos de polo menos 145.000 caracteres, e que antes do 23 de xuño débese presentar a mostra no rexistro do Concello de Baztan. A bolsa xa está en marcha, é a última noticia que trouxo (H)ilbeltz, esta vez nada negra.

Podería ser o camiño para adiantar a novela negra. Ata que a vexan, non podo dicir se o será. Hai dous anos, na mesa redonda celebrada na semana da novela negra, os escritores Itxaro Borda e Jon Alonso utilizaron a mesma pregunta. Soubemos lendo a Imanol Ibaigarriaga, profesor e blogero arranondo.com: “En opinión de Itxaro Borda, este novo momento de [cesamento do fogo] supón un afianzamento das forzas no día a día (…) a novela negra sobre a realidade socio-económica da maioría da cidadanía (…) Jon Alonso, pola súa banda, cre que si hai trinta anos debatíase sobre a posibilidade de escribir unha novela negra vasca, hoxe en día creceu bastante o número de lectores, ademais de que a novela negra sexa posible”. É un espectáculo. Mentres tanto, xa está en camiño a bolsa (H)ilbeltza, bolsa de novela negra en Baztan.