Nos países desenvolvidos, xunto ao envellecemento da sociedade, o uso de medicamentos aumentou de forma espectacular. Entre 1990 e 2007 a venda de medicamentos na Unión Europea multiplicouse por catro, pasando de 48.000 a 214.000 millóns de euros. O envellecemento da sociedade manterá a súa tendencia á alza. O consumo masivo de medicamentos tamén provocou controversias e fixo que se investigue a repercusión que pode ter nos seres humanos. Con todo, o estudo do impacto contaminante dos medicamentos no medio ambiente apenas se realizou, pero as persoas que se fixeron demostraron que o problema existe: as consecuencias da contaminación xa están a aparecer.

Os restos de medicamentos que aparecen nas augas dos ríos teñen tres orixes. Por unha banda están os medicamentos que foron rexeitados de forma inadecuada –que foron depositados no lixo ou directamente no inodoro–, por outro as verteduras das grandes industrias farmacéuticas e centros de saúde, e por último, os que foron expulsados polos humanos. De feito, o noso corpo non absorbe todos os compoñentes dos medicamentos, senón que a través dos excrementos pasan aos sumidoiros e de aí aos ríos e arroios. Os Medicamentos no Medio Ambiente lanzados por Chemtrust no Reino Unido en 2014: unha ameaza crecente para as persoas e os animais segundo o informe, excretamos entre o 30% e o 90% dos compoñentes dos medicamentos que tomamos os seres humanos.

O autor do estudo, Gwynne Lyons, considera que non se pode estar seguro da gravidade do problema porque faltan datos, pero está convencido de que os seres humanos antes de que sexa tarde resarcir: “A situación actual é terrible; nos peixes atopamos antidepresivos, pastillas de contracepción, medicamentos anticanceríxenos, tranquilizantes e antibióticos, e quen sabe con que máis contagios”.

Poucos datos e efectos concretos

A pesar da longa historia dos medicamentos, o seu poder contaminante non é do todo coñecido. Nos últimos anos, os investigadores descubriron a existencia de rastros nos ríos, principalmente grazas á caída dos contaminantes “tradicionais” e ás novas técnicas de detección. En xeral, os afectados son o sistema neuronal e o endocrino. Tamén células e estruturas internas de resposta inmune. Ademais dos animais, as plantas tamén sofren danos, podendo reducir a súa capacidade de fotosíntesis e a súa supervivencia.

Os investigadores non poden demostrar con exactitude que fármacos, en que cantidades e como poden afectar a cada especie vivente. Maren Ortiz-Zarragoitia, investigadora da Estación Marítima de Plentzia da UPV/EHU, explicou que ata que os danos sexan evidentes é imposible prever os efectos.

Hoxe en día non hai lugar “limpo”, segundo Ortiz-Zarragoitia. As masas de auga próximas ás cidades, hospitais e actividades gandeiras están en risco de medicamentos, pero tamén se detectaron restos de medicamentos na auga potable, o que indica que os acuíferos subterráneos tamén están contaminados. Os seres humanos tamén podemos estar en risco, ben directamente, por beber auga da billa, ben indirectamente, a través das verduras e as froitas que consumimos.

Unha vez máis, a falta de investigación conduce á falta de resultados concretos e hoxe en día non está do todo claro o impacto que este tipo de contaminación ten nos seres humanos. En calquera caso, para Gwynne Lyons, o feito de que aínda non estea en condicións de medir as súas consecuencias non significa que non esteamos en perigo.

O investigador británico está especialmente preocupado por que a exposición continuada a antibióticos poida aumentar a resistencia das bacterias e, por tanto, limitar a eficacia destes medicamentos. Maren Ortiz-Zarragoitia explícanos que como tomamos medicamentos en doses moito maiores que as que aparecen na contorna, non se espera un efecto directo sobre os seres humanos. No entanto, subliñou que, aínda que os medicamentos aparezan en augas potables en cantidades moi baixas, o risco de exposición permanente desde a infancia até a idade adulta.

Danos a longo prazo

“Os medicamentos están deseñados para ser biológicamente activos, e a pesar de saber moito sobre o seu efecto nas doses terapéuticas, é dicir, sobre a cantidade a inxerir por persoa, pouco sabemos do efecto que pode ter unha exposición continuada de baixo nivel a longo prazo, tanto en humanos como en animais”, destaca Lyons. O investigador destaca, entre outros factores, o risco do chamado "efecto cóctel". É dicir, o efecto combinado dos compoñentes dos medicamentos con outros axentes contaminantes.

Así o cre tamén Ortiz-Zarragoitia. O seu grupo de traballo da UPV/EHU analizou o impacto da contaminación nos estuarios de Euskal Herria nos seres vivos e observou a feminización de lmenes entre outros lugares. Aínda que non se puido confirmar que se trata dun efecto directo dos medicamentos, o investigador destacou que se trata dunha acumulación e unha exposición de produtos químicos sintéticos.

Necesidade de cambiar hábitos

Lyons e Ortiz-Zarragoitia teñen claro que a concienciación e o cambio de costumes son a resposta. Din que é un problema que hai que abordar desde tres frontes: adecuación da normativa, desenvolvemento de sistemas especiais de depuración e concienciación individual. Desde o punto de vista normativo, subliñaron a falta dunha lexislación específica para reducir a contaminación por medicamentos. En palabras de Ortiz-Zarragoitia, a principal razón diso foi a ignorancia.

No entanto, os investigadores explicaron que actualmente as empresas farmacéuticas están obrigadas a presentar un estudo de impacto ambiental para poder pór un novo produto no mercado. “Queda un longo camiño, pero se deron os primeiros pasos”, explica o membro da UPV/EHU.

En ausencia de lexislación que afecte á industria farmacéutica, a forma máis directa de facer fronte ao problema é a súa depuración. Na actualidade están a desenvolverse diversos sistemas para a desaparición dos compoñentes dos medicamentos das augas continentais. Os equipos que traballan na mellora das depuradoras desenvolveron e probado métodos de oxidación avanzada, fotodegradación e ósmosis inversa, entre outros.

Ortiz-Zarragoitia considera que os resultados son bos, pero que o custo económico é moi alto. Tamén lembrou o labor dos particulares. Nas súas palabras, é imprescindible un uso racional dos medicamentos e a recollida dos sobrantes nos lugares correspondentes, en lugar de tiralos polo inodoro ou ao lixo.