Febreiro é o mes de San Jorge. Coa chegada do crepúsculo, a xente retardou o paso polas rúas empapadas da Parte Vella donostiarra. A partir dese momento, percíbese que a auga limpou a cidade se se respira a fondo. Xunto á vidreira do Hotel Maisonave, un home desolado le Diario de Navarra. No interior, o camareiro pregunta aos dous mozos recentemente chegados que teñen que coller. Finalmente serviulles un té branco e un zurito. Ao seis da tarde, Pello Lizarralde entrou pola porta, cun paraugas plegable na man, e achegouse aos dous mozos. Saudou e declarou que de momento non quere coller nada. “Quizá máis tarde”. A continuación, propuxo moverse pola escaleira cara a un recuncho máis discreto, onde se poida falar máis tranquilo. “É un lugar moi agradable, pero polas tardes adoita encherse de xente”. Polo demais, non sucedeu nada especial. Non era necesario. Quen di que o tempo morto antes da conversación non é tan significativo como o diálogo.

Elur Bustia é a túa novela de marca. Como de costume, aparece un personaxe –Ramiro–, errante, que conta con gran precisión a súa traxectoria. Iníciase nun polígono industrial e por un instante accédese ao casco antigo da cidade. Respecto das novelas anteriores, situáchelo nunha paisaxe máis urbana.

Gustaríame pensar que sei máis que antes e que o fago mellor, pero paréceme que é o mesmo en canto a preocupación e forma que antes. Non hai grandes cambios. Unha vez feita unha opción é difícil ir á outra punta. Non me fío dos escritores que escriben libros moi diferentes. A maioría das veces non lles creo. Ou lles creo a un, e ao seguinte non, e ao seguinte si. Nese sentido, prefiro aos que seguen unha liña máis pura.

Ramiro diríxese á súa casa cara ao sur. O seu traballo falloulle e quere volver á súa familia. O libro conta con moitos patróns que se repiten na túa obra: un personaxe solitario, unha viaxe, non grandes acontecementos… parece ineludible referirse ao que pregúntanche en todas as entrevistas: na literatura vasca a aposta é moi rara.

Atopei neste pobo escritores belos e agradables. Sempre tiven amigos e interlocutores, pero nos meus gustos tiven moi poucos cómplices. Iso é un sinal. Aquí, o camiño que eu tomei non o tomaron outros moitos, pero moitos escritores fixérono hai tempo, noutras literaturas, noutros países, en todos os idiomas… E iso faime sospeitar que moitos non leron moito. O meu camiño non é moi abrasador.

Non quería.

Cada vez que se menciona a transgresión rebéntanme de risa. Coidado cos que falan esa palabra, len moi pouco. Si queres ser punk, tes un problema. Quizá es un punqui, sen querer. A infracción, en caso de producirse, sempre se produce inconscientemente. A música que facía a Pottoka naquela época en Baztan era moi abrasadora, pero ela non o sabía. Ela facía o que sabía: estaba na borda coas ovellas, collía a guitarra, escoitaba a artistas de aquí e de alá, o punk e Mikel Laboa, e aquilo saíulle. Non tiña a menor intención de ser un transgresor, pero era estraño escoitalo. Xa vedes que era moi certo. Pero cando empezan estes nenos e nenas que saen da escola son as maiores bobadas que poden suceder coas súas performances e instalacións, ou cociñeiros introducindo hidróxeno nos alimentos... Eles nunca farán nada. Están a pasar o tempo. Algúns museos, quizais algún editor, ou algunha discográfica, serán enganados. Pero non durarán nada, porque están a mentir desde o principio. Queren subliñar, e para iso buscaron unha palabra que sexa transgresora.

Pero non sucedeu isto desde sempre?

Xa existía antes, pero agora é especialmente duro finxir, e é moi repugnante. Ademais, apróbase. É un pasatempo da burguesía, que se ampliou a medida que somos burgestos. Agora escóitase moito a palabra multidiziplinar. Bertso-hop, jazz-hop, e estes ensaios son chistes. Pon a forma por encima de todas as cousas, aínda que sexan poucas ou anteriores para dicilas. Pero a forma ten que ser sempre un fin, si non para que? A forma non é nada en si mesma. Ademais as formas están moi estudadas. É sorprendente ver o que se fixo. Sei que innovar é posible e virán cousas novas. Pero para iso necesítase unha vivencia, un instinto e un pouco de xenio. Non o fai calquera. E logo hai outra opción, a dos que traballan sen facer ruído no seu camiño. Si trátase de verdades, tamén a súa aposta consolídase e implántase.

Non foi vostede nunca ferido pola febre?

Non o negarei. Era normal na adolescencia, ou recentemente pasado. Afortunadamente pasou deseguido. Cando un mozo chega dicindo que escribiu unha novela, é un compromiso moi grande: non queres facerche dano, non estás por encima de ninguén e non vas empezar a xulgalo. A min non me dixeron nada, pero hai que dicirlle: “Non teñas présa. Hai dous ou tres anos máis, escribe máis, e si realmente queres facer a túa declaración por escrito, chegarache o momento de publicala”. Hai que acougar esa ansiedade. A urxencia é un mal conselleiro.

Pero vostede ten claro onde se move. Parece que atopaches as túas coordenadas. Custouche moito?

Deime conta con bastante rapidez. Fixen algunhas bobadas, pero non empecei aos 18 anos. A clave sempre é o que liches. Recordo que unha vez Beñat Sarasola, nunha entrevista para a súa blog, tomou como título esta frase: “Penseimo un día, García Márquez, Aio, Borges e un gran alivio, e ao mesmo tempo sentín un impulso especial”. Ao lelos puiden ver que non me interesaba nada ese camiño. Inmediatamente atopeime con novos escritores alemáns, e iso foi como caerme do cabalo. Thomas Bernhard, un Peter Handke, Robert Walser e moitos máis. Os franceses tamén: Traducín ao euskera antes de recibir o premio Nobel Patrick Modiano. Iso é por algo. En Italia Giani Celati ou Elio Vittorini. Ou si queres unha Natalia Ginzburg ou unha Patricia Highsmith… escritoras, moitas. Sitios, no caso de que se decida, Alemaña e Estados Unidos. E sobre todo a literatura do século XX.

É curioso que algúns dos nomes que mencionou, como Chejov ou Walser, sexan reivindicados por máis dun escritor vasco, aínda que estea moi lonxe da súa escritura.

Ademais, teño escritores que me gustan moito, pero non podo imitalos: Cesase Pavese, Xullo Cortazar, William Faulkner… ou si volves ao presente, unha Alice Munro… posche no seu camiño, estás perdido. Teñen un mundo moi persoal, moito máis persoal que o de calquera outro, e descubriron unha forma de traelo que che leva directamente ao fracaso se empezas a imitar. Con estes grandes é inútil, bo, eu non podería. Pero como lector, gozo moitísimo. Cos libros ocorre que ao lelos un mostra o camiño para buscar outros. Cando empecei, o problema era que non había nada semellante en eúscaro. Servía o eúscaro para contalo así? Fixen unha aposta porque non quería facer outra cousa, e imitando atopei o meu camiño. Vexo cales son esas coordenadas que dis. Pero o que teño claro é o que non quero escribir.

E que é o que non queres escribir?

Non quero escribir ningunha novela coa idea, que profunde na psicoloxía dos personaxes, novelas de xénero, novelas de teses… novelas feitas á mantenta para divertirme non me interesan. E outro non poderíaos facer por propia vontade. Hai que aprender o que queres e o que podes facer. Se me metese nunha novela longa, chea de personaxes do século XIX, refrescaríame instantaneamente. Por outra banda, non me interesa para nada unha novela feita á mantenta para divertirme. Na arte todo é emocionarse: ás veces tócache rir, ás veces pensar, nunca chorar, pero o que non me interesa para emocionarche, non me interesa.

Por que opinas por esta elección literaria? Que hai detrás diso?

Un lector intelixente. Interésame a novela que dá acceso á interpretación, que ten moitos buracos para o lector, e que lle permite entrar e saír de moitos sitios e saír coa súa. Para min é un fracaso explicar as cousas. Non quero contar o que quixen contar, porque quizá non quixen contar nada. Na estrutura son libros moi limpos, sen artificios, e todas as palabras están medidas. Interésanme os libros que conteñen moito osíxeno e que non poden perderse en cousas que non valen a pena.

As críticas anglosaxoas distinguen dúas correntes literarias: “tell” ou narrativa que conta e “show” ou o que mostra. Vostede é un home notable da segunda escola. Rexeita toda a tradición “tell”?

Non como lector, pero si á hora de escribir. Totalmente. A sinxeleza é unha cousa moi grande na literatura. Deixar bobadas leva moitos beneficios, si é que hai que contar.

E como lector, con que escritores afastados da túa tradición gozas?

Sobre todo cos clásicos. Abúrrome moitísimo coas noticias. Póñome todas as semanas ante a mesa de novidades, aínda teño moita curiosidade. Cada vez gústame máis ler. Algúns din que a partir dos 40 anos non hai que ler ningunha ficción. Dicir bobadas é libre, pero eu fago o contrario: ler cada vez máis. Máis que un ensaio de ficción, moito menos que nunha época de poesía. E aínda atopo escritores que teñen moito que ensinar, normalmente por ese camiño: que teñen algo que contar, pero bastante claro, sen mostrar. As grandes preocupacións polo estilo e a forma lévanche a un mal camiño. Dicía o cineasta Eduardo de Filippo: “Quen busca o estilo atopa a morte e quen busca a vida atopa o estilo”.

Lin que a imaxinación non lle interesa moito.

É verdade. A imaxinación é unha facultade interesante, como todas as que temos, pero en literatura non ten moito valor. Dicían que o maior mérito de Roberto Rossellini era non ter ningunha imaxinación e estou de acordo. A imaxinación lévache a camiños moi mitificados. Primeiro necesítase outra cousa, e logo quizá a imaxinación tráiache algo máis. Pero a imaxinación, en si mesma, non serve.

E cal é o antídoto da imaxinación?

Vivencia. Conciencia e realidade. E, sobre todo, a observación, a mirada escrupulosa cara ao mundo. E sacar preguntas de aí. A imaxinación non déixache preguntas, todo é lume artificial, pero para que? A min non me interesa. Para o que fago non me é imprescindible, e ás veces benefíciame rebaixalo. Pero hai moitas tendencias literarias, hai moitos tipos de lectores, e algúns se satisfán con iso.

Vostede tamén se sitúa nunha determinada tendencia literaria, pero logo fai unha aposta extrema. Vostede nega o mesmo acontecemento.

Non o nego do todo. Hai moitas perversións na literatura, e unha delas é o que pasa. E hai acontecementos sorprendentes, dramáticos ou subliñados, ou incidentes, ou misterio. Iso sucede, pero non desa maneira. Creo que a historia de Ramiro é moi dramática. A cuestión é como recibes o que pasa: para min, os sentidos son o esencial. As miñas son novelas sensoriais. Pasamos todo o día mirando, escoitando algo, tocando cousas… pero logo non se ensina nada diso nas novelas. Realízanse grandes viaxes en dous minutos. Cóntanche o marabillosos que viron alá na India. Pero as horas que pasaron aburridas no aeroporto? Non son eses unha viaxe? Por que non cóntanse? E logo é outro perigo ser melancólico. Non soporto o lirismo. Si é así, pode percorrer o camiño desde unha verdadeira inocencia. Pero cando estamos tan metidos no século XXI é tamén cínico pornos líricos. É algo que se fai para gustar. E agora, sobre todo, o lixo do mainstream é lírica. Bonito. Pero quen quere cousas bonitas?

Dígame tres libros que leu con satisfacción nos últimos tempos.

Son o tres que acaban de publicar e linos moi a gusto: Mémoire de fille (Annie Ernaux), Fat City (Leonard Gardner) e Retirada (Sergei Dovlatov).