As asociacións Arraztalo e Aldura de Oarsoaldea (Gipuzkoa) traballan coas persoas con enfermidade mental e os seus achegados. O pasado mes de decembro organizáronse talleres abertos á cidadanía en diferentes pobos e participamos nun deles, en Trintxerpe. Estes talleres non foron conducidos por expertos, psicólogos, médicos ou traballadores sociais, como sería habitual. Deron a palabra a quen viven de cerca a situación ou están interesados no tema. “Queriamos romper os papeis do orador e do oínte, co obxectivo de sentarnos todos en círculo e falar todos xuntos. Dunha maneira horizontal, queriamos conversacións presenciais, priorizando a atención ás persoas con enfermidade psíquica, sempre tendo claro que cada un temos unha obrigación no noso ámbito”, explicáronnos os membros destas asociacións.

Os organizadores do taller miran máis aló do ámbito da saúde, xa que teñen claro que hai que incidir na sociedade. Neste sentido, están a atoparse lagoas e estanse recollendo datos. Din que queda moito traballo por facer, por exemplo, para estreitar lazos cos demais.

De quen é a responsabilidade?

Os promotores do taller afirman que os prexuízos cara a estas enfermidades e as persoas que as padecen dificultan o proceso de integración e consideran necesario a abordaxe social: “A enfermidade psíquica é un problema social. Ter en conta a saúde é importante, pero tamén o contexto. Non temos recursos suficientes para superar as consecuencias que estas enfermidades afectan á persoa”.

Persoas con enfermidade, familiares, médicos, traballadores sociais, políticos e cidadáns participaron nos talleres de Arraztalo e Aldura, nos que participaron un total de 91 persoas. Con todo, e a pesar de que se esperaba que ocorrese antes, nin unha cuarta parte dos políticos aos que estaban convidados acudiron á cita: “A deles foi o buxán máis evidente. Quizá lles resulte difícil opinar e enfrontarse a unha realidade. O noso obxectivo é traballar xuntos, non mendigar”, din: “Que políticas faremos si non coñecemos aos beneficiarios destas políticas? Hoxe en día non temos interiorizado que se poidan superar estas enfermidades, e por tanto temos políticas superficiais”. Como exemplo, denunciaron que son case 2.000 os que acoden ao centro de saúde mental de Errenteria e que só hai tres psiquiatras para atendelos.

Comentáronnos que interveñen diferentes axentes, Osakidetza traballa no ámbito sanitario, Deputacións e concellos ocúpanse das políticas sociais, as asociacións presentan programacións, as empresas privadas ofrecen sedes e postos de traballo... “Pero se non tiramos na mesma dirección, temos festa”, quéixanse.

“Sendo un problema que afecta a toda a sociedade, non pode responder a todo só o sistema sanitario”, din: “Unha vez pasadas as fases máis graves da enfermidade, cando o psiquiatra lle dá de alta, esa persoa ten que empezar practicamente de cero coas secuelas que deixou a enfermidade: illamento, desesperación, paralización do proxecto de vida, paro, dificultade para manter a atención, etc. Quen está disposto a responder a isto?”.

Nas respostas, os membros de ambas as asociacións botan de menos este recoñecemento. Hai medicamentos e cada vez hai máis terapias cognitivas, pero os ámbitos de traballo e integración social son limitados. Pensan que todo isto debería ser xestionado por Lanbide, dando a entender que a oferta que fan é escasa. De feito, en Gipuzkoa a maioría das persoas con enfermidade mental atópanse en paro ou en paro.

En primeiro lugar, a aprobación

Ao principio puidemos ler breves testemuños nas paredes da clase onde se realizou o taller. Todos eles eran anónimos, pronunciados polas persoas que padecen a enfermidade: “Aínda me custa porme diante do espello”. “Co estigma facédesnos moito dano, porque nos facedes pensar que somos menos. Así tamén nós desprezámonos”. “Primeiro hai que aceptar a enfermidade para logo dar pasos. Si a sociedade non o acepta é máis difícil dar o primeiro paso”. “A xente tennos medo, pensan que somos violentos, que non se pode estar connosco, que somos especiais, tolos. Pero nós somos persoas normais”.

“Todos sabemos que hai este problema”, explícannos, “pero para afrontalo en todas as súas dimensións hai que facer un traballo colectivo”. A familia, a saúde, o traballo e o lecer son os temas que mencionaron. “Pero quen se preocupa polo tema?”.

No taller de Trintxerpe (Pasaia) reunímonos unhas quince persoas. A maioría deles viven a enfermidade na súa pel ou nos seus achegados. Nós, pola contra, caracterizabámonos/caracterizabámosnos polos prexuízos e a ignorancia. Falamos dese descoñecemento, da vergoña, dos estigmas, dos xuízos e do medo, entre outros. Como non achamos palabras para describir a propia enfermidade, describímola con cores, como as metáforas que utilizan os afectados. Negro, porque o mal é escuro; gris, porque se orienta cara á claridade; violeta, porque é forte; verde, para reflectir a esperanza... E nós, o branco, símbolo da ignorancia. En calquera caso, démonos conta de que sabemos máis sobre o tema do que pensamos.

Para alimentar a autoestima

En definitiva, démonos conta de que non entender, ver ou aceptar como enfermidade o fai invisible. “Nin sequera Geron sabe si falamos de enfermidade, de trastorno ou de que”, afirman os membros das asociacións: “Queda moito por facer: falar con médicos e outros familiares, informarse, achegarse á persoa que ten a enfermidade e dar unha resposta colectiva”.

Antes, a síndrome de down era unha mestura de vergoña e marxinación que se está asumindo aos poucos entre os que lle rodean. As asociacións teñen a esperanza de que o estigma que xera a enfermidade mental váiase desfacendo aos poucos. E é que constantemente son xulgados, sinalados, ocultados e rexeitados pola sociedade. “Son capaces de facer máis do que eles pensan. Moitas veces unha das claves é o desenvolvemento da autoestima, que crece así”, din. “Non sexamos cómplices”.

Doutra banda, os membros das asociacións consideran "perigoso" que se empece a falar das orixes das enfermidades psíquicas. “Faise referencia á xenética e á contorna”. Algunha enfermidade desenvolverase ou explicará en función de distintas realidades, momentos e persoas. Os que cada un vai vivir dunha maneira ou outra.

Dixéronnos que cada vez hai máis enfermos, aínda que moitos deles non os tratamos como enfermos, porque pensamos que a razón do seu comportamento é outra. Así mesmo, indicaron que se está "normalizando" a depresión e outras enfermidades deste tipo. “Do mesmo xeito que a saúde física, debemos coidar a saúde mental, desenvolver recursos para afrontar as dificultades da vida e fortalecernos. É difícil porque cada un ten que facer esa reflexión”.

Ademais, deron a entender que o modelo social contaxia todo isto: a planificación das franxas de idade, as presións, a tensión, os ritmos de traballo, as responsabilidades, a falta de proxectos de vida, a competitividade, as tensións, a asunción de que saiamos da vía predeterminada, etc.

En certa medida, os vividos no taller leváronnos a pensar que a propia sociedade enférmanos. Rompemos os prexuízos, ampliamos o punto de vista e buscamos cales son os nosos ámbitos de traballo e cales son as nosas obrigacións. Como sabemos, o arco iris está formado pola choiva e o sol á vez.