En Markos Zapiain Varios terroristas (Txalaparta, 2003) mencionábase en máis dunha ocasión: Mozos tolos de agora (Enbolike, Irun, 1998). Nin Españois e vascos, nin Demócratas e violentos, nin o resto de títulos destacados na bibliografía de Joxe Azurmendi. Agora os mozos desatinados, para dicir cousas interesantes: “Seica Kronos non é un ancián terrible pintado por Goya, comendo nenos, e si un mozo orgulloso comendo vellos enfermos?” para ilustrar a ruptura que os mozos da volta de 1955-1965 trouxeron entre nós. Unha vez puiden preguntarlle a Zapiain, máis que polo libro de Azurmendi, polo Embolike desaparecido que crearon xunto a Joxan Elosegi: “O seu obxectivo era promover o ensaio e a reflexión en eúscaro. Pero a Xoxa non lle demos a importancia que merecía e afundímonos”.

O único resultado, por tanto, é o libro de Azurmendi, que ten como subtítulo Pentsetak sobre o ambiente cultural e actual ao redor da creación de ETA. O libro era en si mesmo un preámbulo –que tiña que abrir a colección de correspondencia de Nemesio Etxaniz–, “algo completado e estirado aquí e alá”. Notábaselle que era un preámbulo, que non se lavou do todo: “O lector leraos pronto” di, pero logo non pode ler o intercambio de cartas. Non é o máis importante: o texto é, en si mesmo, suficiente para satisfacer a curiosidade do lector. Sobre todo porque a radiografía daquel período de 1955-1965 é moi exacta –“Ás veces penso (…) que o noso problema é vivir catro séculos e tres ou catro revoluciones nunha soa xeración”; tamén porque o noso o pon en diálogo co que se debatía a nivel europeo –“A cara –e a alma– reaccionaria que a Moderna mostraba entre nós foi en contra da reacción, porque a mocidade se levantou no Arregi tamén na Homenaxe”; e o autor.

A creación de ETA co ambiente cultural da contorna, entón si, hoxe non se alarga tanto: “60. Supoño que volvemos aos anos. Todo é diferente e todo é parecido. Un asustado dono dunha boa conciencia sa, Establishment, non pode volver entender a unha moza tola”. Queda así nas nosas mans até que punto é a dos anos 60, non só a de finais do século XX, senón tamén a situación actual. A pregunta “Que nos está pasando?” de Azurmendi continúa hoxe sendo absolutamente pertinente. Con todo, si non estamos aínda demasiado lonxe da ambición do filósofo: “Non todos pensamos igual, non quixemos andar igual. Queremos que Euskal Herria siga sendo un arquipélago, mil pequenos universos diferentes, pero que se vaia libre de calquera sitio –libre mar–, e que o diálogo entre as illas sexa sempre vivo”.