Para min –esta crónica vai ir en primeira persoa, porque tamén é un recoñecemento– foi un descubrimento: que en Hernani vivo o 80% da poboación entende o eúscaro. É dicir, que en Hernani industrial urbanizada, onde se escoita moito máis do que se quere o castelán, só un 20% non entende o eúscaro.

A campaña Euskara Ari Du 2016, que conta cunha cuarta edición, veu na mesma liña da operación “Euskaraz Bizi Nahi Dut” organizada por Egia, como a de Lasarte-Oria, Astigarraga, Agurain ou Arrigorriaga, tal e como explica Onintza Irureta nas páxinas de ARGIA.

Propúñaselles en follas de man repartidas aos hernaniarras: “Fala en euskera sempre que poidas. Podes vivir en eúscaro? Non pasar ao castelán. Si enténdeo, non pida [eu] que se faga en castelán. [Ti] abre os oídos e trata de comprendelos”. Ao comezo da campaña adestrámonos unha chea de xente para un novo deporte nunca practicado e vivimos experiencias e vivencias tan diferentes como emocionantes.

Eu diría que a revolución está a ter lugar en manter conversacións bilingües con aqueles que non falan en euskera pero entenden. Diría que moitos que decidiron seguir levando no peito a chapita “Euskara Ari Du” sentírono igual: “Ti segues tranquilo na túa casa, non pídoche que cambies, eu decidín cambialo”.

Co vendedor de prensa, co vasco de rúa atrasado que aos 60 anos non fala euskera, pero que queda na rúa, cos funcionarios, os comerciantes e os xubilados que entenden perfectamente a pousada que se toma o café... con quen non poderás falar en euskera si no teu pobo só enténdese un 20%?

A campaña “Nik 75” de Salvatierra sacudiunos entón, “pero estes tiñan o fondo… Vivir 75 horas en eúscaro en Salvatierra?” E si, porque en Salvatierra/Salvatierra/Agurain/Salvatierra enténdese o eúscaro… O 55%! Si en Hernani non esperaba ter tan poucos como o 20% dos que non entenden eúscaro, en Salvatierra non se me pasaría pola cabeza que o 55% enténdao, Deus sabe que sorpresa atoparía en Barakaldo… Sen dúbida, o complexo de inquilinos que nacín en Aginaga condicionoume até agora, pero tamén o feito de viaxar desde Euskal Herria con mapas equivocados.

Pedín axuda a un sociólogo da cooperativa Aztiker, porque necesito novos mapas para viaxar polo meu país, e para empezar, cantas persoas son capaces de entender o eúscaro nos nosos pobos? Así están preparadas as cartas que van con esta crónica.

O eúscaro cambia de cor

O mapa 1, que vai ao comezo desta crónica, converteuse para min na principal ferramenta. A Base de Data do Eúscaro (EDB) do Cluster de Sociolingüística recolle os datos máis recentes: persoas capaces de falar en eúscaro, que o entendían en 2011 na CAV, en 2001 en Navarra (actualizado en 2011 nos municipios máis grandes) e en 2011 en Iparralde por territorios, xa que aquí non hai información nin municipal nin comarcal.

A cada nivel de coñecemento démoslle o mesmo cor que os mapas das últimas páxinas do libro Loita Lingüística no País Vasco, publicado por Euskaltzaindia en 1979, para logo realizar comparacións de mirada fácil: en vermello 80-100%, en amarelo -laranxa 60-80%, en azul -40% - 60%, en verde escuro -20% e en verde claro -0-20%.

A min os ollos dinme, en poucas palabras, que en Gipuzkoa, en case todos, máis do 80% enténdeno, non é un pobo nin unha cidade (Eibar, Irun, Donostia, Errenteria…) menos do 60% enténdeno. A maioría de Bizkaia tamén é vermella ou amarela, e para a miña sorpresa, Bilbao e toda a Marxe Esquerda tamén azul, por encima do 40%. Asombrado Álava deixoume case todo azul (40-60%), mesmo algúns pobos dA Rioxa!

A pesar do claro retroceso que nos últimos anos tivo Nafarroa Garaia con respecto a Álava, sorprendeume o número de localidades (Pamplona e arredores, ademais de Estella e Tafalla) nas que se supera a liña do 20%. En Iparralde, no conxunto de Zuberoa e Nafarroa Beherea, seguen superando o 60%, e aínda que non sabemos como funcionan as cidades máis castelás do interior (Maule, Donapaleu…) non parece esaxerado pensar que nelas tamén superarán o 40%. O de Lapurdi… é outro viño de barrica: Pobos como Itsasu ou Sara e Anglet-Biarrazio-Baiona non se poden equiparar, pero camiñar entre o 20 e o 40% da media dá pistas a quen queira vivir en eúscaro.

Seguro que se vai a pór escusa a este mapa. Por exemplo, canto entende o cidadán que recoñece que é “capaz de entender”? Pero, en xeral, tomando a carta “Euskal Herria dos cidadáns do modelo Egia” (na versión que puxemos en Internet pódense ver os pobos con máis detalle), sentín moita máis tranquilidade para falar en eúscaro en calquera sitio, sabendo as probabilidades que teño de escoitar “non che endiendo nada” en cada lugar.

A pesar dos datos que se coñecen da sociolingüística desde hai tempo, aínda me pregunto como non me dei conta antes desta situación. Diría que ao longo da miña vida tiven unha imaxe equivocada da realidade. Que me sorprendeu “o País Vasco dos cidadáns do modelo Egia” porque está moi lonxe do mapa que tiña na miña cabeza. Se isto é posible, si era posible onte mesmo... con que mapa andei até agora? Que mapa equivocado de Euskal Herria condicionou o uso do castelán por parte de quen tentei vivir como euskaltzale consecuente?

En diálogo co sociólogo, probando outros mapas, pareceume que na miña cabeza a carta de Euskal Herria que entende o eúscaro representaba máis ou menos o que fai 15 anos eran capaces de falar euskera en 1996.

Ver mapa 2... “Así si”, así vivín eu nos últimos anos, calculando sen darme conta, máis ou menos, cada lugar (Lekeitio, Barakaldo, Orexa, Aoiz…) cantos podía haber a miña comunidade, os que desde pequeno falaron euskera máis os que falan aprendendo nas escolas, os euskaldunberri militantes extraídos das escolas nocturnas… Como me atreverei, non direi en Bilbao, ou en Irun… como me atreverei en Donostia?

Envellecemos e rexuvenecemos o eúscaro

Pero me presentaron outro mapa máis clarificador e mesmo esperanzador para tratar de vivir a Egiatar, o gráfico 3 que vai aquí: Carta das persoas novas menores de 35 anos que entenden o eúscaro.

Comproba as cores da CAPV. Baskongads case completamente vermellos! Á vista do gráfico 2, como lle pregunto ou ou contesto en castelán a un mozo de Bizkaia, Álava ou Gipuzkoa? Zuberoa e Nafarroa Beherea, a pesar da decadencia, aínda azul, o propio Lapurdi e moitos pobos de Nafarroa (20-40%)…

En canto ao eúscaro en 2017, pronto se coñecerá o número de persoas que o entenden, o adianto destes anos verase ao publicar as novas estatísticas en marzo. De momento, cos datos de 2001 e 2011, vendo a imaxe real que ten Euskal Herria… que pasará si tras os pioneiros de Egia seguimos uns cantos centos e logo somos miles os euskaldunes os que mantemos o eúscaro no noso día a día?

Perdidos hai tempo os vascos monolingües que podían facer un peso contrario aos monolingües casteláns, os nosos pais morrían con moita máis facilidade que en castelán, son cada vez máis numerosos os que traballan con máis facilidade en castelán e moitos dos seus fillos, formados nos mellores modelos D, pasan rapidamente ao castelán na vida cotiá.

É ir demasiado lonxe dicir que os Egiatarras podemos influír en recuperar un pouco o equilibrio do eúscaro que atacan por todos os lados, reforzando un núcleo duro que se debilitou moito nos falantes? Ou é por iso polo que case é o único camiño para cambiar a actividade dos nosos amigos e amigas euskaltzales de todas as cores políticas que nos queren condenar a vivir en castelán?

Para recoñecer a verdade, refírome máis aos meus intereses que ao futuro do eúscaro. Deime conta de que si non cambiase a miña conduta morrerei como os nosos maiores que pasan os últimos anos en castelán por respecto ao coidador castellanohablante. E gustaríame vivir os meus últimos anos moi euskaldunes. En Amikuze e Salvatierra ensináronme que o podo conseguir.