O seu pai, Florentino Loidi, era concelleiro abertzale cando estalou a guerra en Errenteria.

O historiador Mikel Zabaleta realizou a historia da nosa familia desde 1834 até a morte do seu pai en Irun en 1955. Antes da guerra, o pai era tenente de alcalde de Errenteria, do PNV. Cando chegou a guerra, fómonos de excursión a Bizkaia. No camiño estivemos primeiro en Aizarna [Zestoa]. De alí, a Ispaster, a Bilbao e, finalmente, a Trucíos. Cando estabamos en Bilbao, o alcalde republicano de Errenteria foi arrebatado ou algo que fixeron e o meu pai tivo que ser o alcalde. Foi alcalde de Errenteria, cando estabamos en Bilbao; diriamos que foi “alcalde do exilio”.

Deixastes Errenteria e fostes vós a Bilbao, a vosa nai e o voso irmán José Antonio?

Si, co meu pai. E, por exemplo, o pai estaba en Gernika cando se produciu o bombardeo. Naquela época nós estabamos en Ispaster, no caserío Arritola, preto de Ereño. Arritola era propiedade dun residente en Bilbao, que o utilizaba no verán, e foi requisado na guerra, segundo a mesma fonte. Alí tocounos todo o bombardeo. Chegaban os aeroplanos, chegaban até nós e daban a volta. De súpeto, os aeroplanos, nós no garaxe, gardados no foso, e vimos que se botaban anacos de papel branco. Cando se marcharon, saímos e vimos o que puña nos papeis:Cando as barbas do teu veciño vexas pelar, pon as túas a remojar”.

Que entendeis vós?

Para andar con coidado, vannos a tirar as bombas. Xa non chegaron os aeroplanos. O pai da vítima tiña un coche e compartíao co alcalde de Ereño, Biritxinaga. Ían e viñan a Bilbao. O día que bombardearon Gernika, non aparecía o meu pai! Ao parecer, cando volvían de Bilbao, foron os primeiros bombardeos os que alcanzaron e refuxiáronse no sumidoiro. Posteriormente, continuaron a marcha, e o segundo bombardeo alcanzou ás vítimas no barrio de Rentería, en Gernika. Entón deixaron o coche na esquina da estrada e subiron o outeiro, onde viron a segunda agresión, a bomba de lume, entre piñeiros. Nós estabamos preocupados porque viamos fume desde Gernika. Pola tarde chegou tarde a Arritola, deixando a Biritxinaga en Ereño.

O teu pai contouche o bombardeo de Gernika.

E ao día seguinte as tropas entraron en Lekeitio. Tiñan radio no barrio e así nos decatamos de que non estabamos seguros, así que collemos o coche e fómonos a Bilbao facendo dúas viaxes. Saímos ao redor das dúas da madrugada. A primeira viaxe fixérono os seus pais, xunto a Joxe Antonio e o seu irmán. Mentres tanto, eu quedeime en Arritola cun sete chicos: Koldobika Mitxelena, os irmáns Luís e Xullo Arozena, Boni Olaizola, o meu primo Jose Mari Loidi, e Ximon de Mutriku.

Vostede estaba en Gernika ao día seguinte do bombardeo.

Ao día seguinte, si, pola mañá cedo. Todo estaba sucio. En Gernika non se separaba da casa e da rúa… De alí a Bilbao co seu pai. Coñeciches a Joseba Leizaola, recentemente falecido?

Si.

Viviamos con eles. O seu pai era Rikardo, irmán do que fose lehendakari Jesús Mari Leizaola. Tamén tiñamos como tío a Jesús Mari Leizaola, da nosa familia, que era Maritxu Loidi. Vivimos en casa de Ricardo ata que as tropas case entraron en Bilbao. Entón fómonos a Trucíos.

A historia da guerra é túa.

E esas historias recolleumas Pako Etxeberria, de Aranzadi, na gravación. Quería ouvilas. Outra cousa, a da guerra: as mulleres que fuxiran do seu marido foron enviadas a pé desde Zumaia a Bizkaia. Cando era novo, tiveramos unha criada, Bitxori, de Goizueta. casou cun mikelete, Zumaiara. Na guerra, o miquelete trasladouse a Bilbao e quedou en Zumaia con cinco nenos. Cando entraron as tropas, colleron ás mulleres, entre elas Bitxori, e enviáronas a pé a Lekeitio. Bitxori, por exemplo, fora con cinco nenos; o máis pequeno, tiña catro meses. Cando estabamos en Bilbao, decatámonos de como chegaban as mulleres a Lekeitio, e alí fómonos o meu pai e eu. Alí vimos a Bitxori. Collémola e levámola a Bilbao, xunto ao seu marido. Cando fomos a Trucíos veu connosco e axudounos en casa. Alí estiven o inválido.

Ti un inválido?

Turtzioz. Alí estaba a fronte e alí estaba o goberno: Jose Antonio Agirre, Jesus Mari Leizaola… Manuel Irujo non estaba alí, marchouse a Barcelona. Un día, o noso amigo Joxe Migel Etxebeste díxonos que ese granxeiro do barrio de Basinagre dixéralle que tiña moitos higos e que se ía a comer o higo. Fomos José Antonio e eu, con José Miguel. Chegamos ao caserío e Joxe Migel subiuse á árbore de higos e sacudiuno para que os higos caesen ao solo. Mentres recolliamos os higos, os aeroplanos instaláronse alí e empezaron a lanzar a bomba. Queimaron a árbore do Higo. Eu levaba un vestido de branco e vermello, e como dicían que desde o aeroplano víase o vermello, púxenme unha chaqueta azul por encima, inclineime e tratei de ocultar a cor vermella. Pero a metralla dunha bomba alcanzoume a perna. Joxe Miguel colleu o pano e fíxome un torniquete para que non perdese o sangue. Eu non vía ao meu irmán, e tíñalle preocupado: “E Joxe Antonio? E Joxe Antonio?”. O que até entón estivera ao noso lado non aparecía.

Onde estaba?

Había un gran buraco preto del e alí gardábase a José Antonio. Como me alegrei de vela! Colléronme nun camión e leváronme ao balneario de Carranza, onde xa tiñan o hospital. Teño unha mancha por baixo do xeonllo esquerdo. Teño a metralla gardada. A bomba faise pedazos e adoita haber moito vento quente, e a forza dese vento levantounos no aire e arroxounos a uns dous metros de onde estabamos. Ese día, en Karrantza, foron asasinadas un total de 36 persoas. Por exemplo, as bombas acabaron coa vida do campesiño que estaba no campo ao noso lado. Desde entón, os bombardeos comezaron todos os días. Uns días despois, os soldados abandonaron Turtzioz. Recordo como pasaron fronte á casa, cantando os Eusko gudaris. Alí estaban Amaiur, Loiola… e outros batallóns. Foron a Santoña, onde foron feitos prisioneiros.

O teu irmán José Antonio contaba que despois da guerra estivestes de moza en Orio.

O seu tío non estaba alí, pero si era o curmán do seu pai, Luís Loidi. Eles axudáronnos, portáronse moi ben. Tiñan unha casiña buxán e entramos. Pero non tiñamos diñeiro, Joxe Antonio estaba enfermo, e entón eu busquei traballo na farmacia de Villabona; para entón só quedábame un ano para terminar os meus estudos. Vivín tres anos en Villabona. Naquela época non existía o teléfono móbil actual e falabamos de cartas. E se algo era urxente, a esa hora quedabamos na central telefónica do pobo e falabamos de Orio a Villabona e de Villabona a Orio. En 1939 fixeron os chamados “inimigos patrioticos”, cando terminei os meus estudos. Pero en Villabona xa tiñamos un sobriño, que faltaba un ano para terminar os estudos de medicamento, e dixéronme en casa que esperase. Esperei a que terminase, fixen eses exames e comprei a farmacia de Pasai Donibane. Entón existía o Banco de San Sebastián, e o director coñecía ao meu pai, coñecía á miña familia, e en 1940 concedeume un préstamo para comprar un medicamento.

Ti en Villabona, traballando na farmacia, a nai e José Antonio en Orio.

Si, e o meu pai en Francia. De Turtzioz dirixiuse a Laredo, e nun pobo asturiano embarcouse nun vapor inglés e chegou a Bordeus xunto con moitos outros. De alí, a Kanbo. Alí estivo un ano, con tantos vascos: Azkarraga, Uruñuela… había moita xente coñecida. Durante a súa estancia en Kanbo, instalouse en Armendariz unha casa para nenos que saíran da guerra, na que se lle chamaba Palacio, e foi nomeado administrador local. Permaneceu alí ata que os pais dos nenos fóronse e recolléronos. Gardei as cartas que o meu pai me escribía.

O ano pasado ouvímosche contar a historia destas cartas na Semana da Novela Negra de Baztan (H)ilbeltza.

Jajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajar… En tempos de guerra, pasamos a censura e enviamos as cartas desde Villabona a Orio, e a Kanbo, e a Armendariz. Así, tiñamos que escribir de maneira que ninguén chegase a entendelo: Vitoria era Sagarra, Madrid era Alarcón, Castelo era Trucios, Teruel era as maletas, Clavería era Cataluña… O meu pai tampouco asinaba Loidi; sempre utilizaba os dous apelidos “Alkorta”, “Iturzaeta”… e o tres. Ou “O Arritolano”, é dicir, porque vivimos en Arritola en Bizkaia. E nós faciamos o mesmo, inventabamos nomes. Despois, cando os alemáns entraron en Francia, negáronse a enviar cartas aquí e alá.

Pero, evidentemente, enviástelos.

Si. Tiñamos un curmán pequeno en Elizondo, Anita, e enviáballe unha carta, pero dentro había outra para o meu pai. O curmán entregaba a carta a un coñecido labrador de confianza que a depositaba nunha árbore como aquel. O seguinte campesiño collía a carta e levábaa a outra árbore. Así, a carta chegaba ao seu pai dun lado a outro, a Kanbo ou Armendariz, ás veces a través da estafeta de correos de San Juan de pé de Porto ou de Bidarrai, co selo de Francia.

Esa era a historia das cartas.

Pero unha vez, un policía, o de España, atrapou unha carta miña a un campesiño. Ela deu o nome do noso curmán e Anita tivo que inventar unha explicación dicindo que o noso pai estaba enfermo, que non había política… Creo que lle creron, polo menos non soubemos nada máis. Por suposto, non podiamos utilizar máis este sistema, e dunha ou outra maneira soubemos que algúns carpinteiros estaban a limpar o bosque en Orbaizeta Goikoa. No monte estaban en contra de Francia e pasaban facilmente alén, levándose cartas… Na guerra tamén se portou xente! Doutro xeito, non podiamos saber o un ao outro.

Estráñame que gardes todo isto na memoria.

Si, todos asómbranse. Nin sequera sei como o fixen. O último, escribírono no xornal sobre min, e na miña casa se enfurecieron comigo: teño dúas fillas farmacéuticas e dous netos, e me enfurecían porque dixen que non había que tomar medicamentos para vivir moito tempo. Ja, ja… Non tiña intención de contar historias da guerra, pero… Quería contar boas noticias, só boas noticias…