“Co último suspiro, o vértice máis profundo…

…o máis violento, o máis violento berro de verdades cubertas que nunca se poden dicir!” [Sorrindo, cantando a media voz]. Pero no meu caso, como dixen na presentación, non é o berro máis forte, senón o máis duro como o máis fráxil.

Son as verdades cubertas as do Grao das Cubertas?

En algures. Unha aproximación a esas verdades encubertas é, polo menos, un desexo de investigar esas verdades. No título atópase o eco do precioso poemario de Xabier Lete, en homenaxe a Xalbador. Tamén daquel “Goren gradora” de Etxepare: aquí “Behearen gradora”, ou quizá sexa máis apropiado dicir… É unha colección de poemas soltos, ou non tan soltos, realizados ao longo dos últimos 15-20 anos, algúns bastante predispostos, todos eles Estalien Gradora filtrados, iso si.

A Gradora dos Cubertos ou a Stalingrado?

Pareceume adecuado utilizar como metáfora a histórica batalla de Stalingrado. Recordo que naquela época estaba a ler a Vida e o Destino de Vasili Grossman, e tomando como referencia aquela inventei eses dous monicreques ou personaxes tan serios como os que aparecen no libro, Niketz e Edgar, de Von Paulus, no século VIN. O vello cabo do exército e o mozo louro. Leste VIN Exército é a metáfora da sexta década da miña vida. Utilicei estes dous alters egoístas para repetir o que moitas veces fixen nas miñas obras: a autocrítica dos meus textos anteriores, nunha reflexión cara á profundidade, ou a continuación, a través deles.

Mikel Antza interpretou a antoloxía poética como unha representación teatral da obra Estalien Gradora. Mentres lía, pensei que tamén podía ser unha obra de teatro con fermosos poemas.

Porque é difícil delimitar as fronteiras entre xéneros, non só na actualidade, senón tamén desde hai moito tempo –no século XIX. polo menos, creo que desde o século XV. Ás veces a mestura créase de forma involuntaria. Que é a poesía, só a lírica? Que é o teatro, pura dialéctica? A formulación de Mikel Anza paréceme válida: “poem-antoloxía representada”, xa que o costume entre o tres partes que contén o libro está en forma de teatro: a dialéctica entre estes dous alters ego é o “motor” do libro. En lugar da palabra “antoloxía”, eu só diría “colección”, iso si.

A túa nai di que está no xerme do libro.

A sensación de Unheimlich, unha sensación moi complicada e dolorosa está na orixe deste libro. Unheimlich, é dicir, un concepto freudiano moi importante, máis ou menos e moi vagamente: esa delicada sensación que sentes cando volves a un lugar da túa infancia na idade adulta ou na vellez, que ten máis de inquietude que de nostalxia, chocando cunha circunstancia restaurada que che fai máis estraño coñecéndoche… Entendes?

Non exactamente.

Eu tampouco! No meu caso, de todos os xeitos, o unheimlich refírese aos poemas dedicados á nai na metade do libro. A sancristía da igrexa de San Vicente , un iceberg na miña memoria. E alí estaba eu, co meu V e co meu VIN. “nos exércitos”, sostendo a cadeira de rodas da nai, atento aos agudos discursos previos e posteriores á misa da nai –no marqués e no mutriku–, pero escoitando a misa. E ás veces, despois da misa, charlando co seu párroco; aínda que lle dixen que no poema do libro “pensaba, pero non o dicía”, os tambores da película de Buñuel resoaban no meu cerebro. E tamén con ese cura pederasta que agora se volveu tan famoso. Un pouco máis de Unheimlich… Eses poemas son moi fundacionais neste libro. A Gradora das cubertas é unha especie de maionesa que parte desas xemas de xema. Iso si, ouza, a maionesa está feita a man, non con mini-pimer.

Lendo o libro, parece que está a facer preguntas de sempre sobre o sentido da literatura e da vida.

Márchome moi ben á idade. Se algunha vez se fai o balance, non é así? Non sei, con todo, se baixei á “bancada dos tapados”. Nalgúns momentos paréceme que si, hai algúns flashes aí, noutros a néboa volve entrar, e volvo á escuridade, sen saber se o programa que fixen meréceo.

E aí, a través das páxinas dos libros, Niketz e Edgar, en busca de definicións de poesía.

E achegando definicións contraditorias. Creo que todos os poetas facémolo, e todos os narradores tamén. Parece que non podemos liberarnos da necesidade de xustificar en todos e cada un dos libros as características do noso traballo e a nosa propia persoa. Na sección “Berbatze Enea” tiven que cortar os textos, os meus personaxes –Atalayeros, Peritos, Cherpolaris, etc.–, porque cada un dicía o seu en busca da definición da poesía: un a favor do realismo socialista, outro a favor de profundar no silencio da relixión… O debate que seguen ao longo do libro é constante ata que lles ordeno que calen. Talvez puidese definirse a Tapien Gradora como un intento de silenciar ás miñas pantasmas.

“Zuhandor”, tes a chave de palabra neste libro.

“Non es capaz de rebelarche contra ninguén; / En rabia tamén vives / non queres ofender a ninguén; / che crujes a ti mesmo / che crujes contra ti, / o teu malgaste / buscando contra ti, silencioso e forte”. Neste poema de Gandiaga, e en moitos outros, evidénciase o sufrimento que lle produce a actividade mental. A introspección pode ser unha arma mortal, polo menos conflitiva na nosa tradición cultural cristiá. "Eu tamén son zuhandortarra!", díxenme, de maneira rotunda, na primeira vez que lin aquel poema. No dicionario pódese observar inmediatamente o significado da palabra. A árbore simbólica na cultura vasca: As vigas de madeira, onde Jesús foi crucificado, eran da torre da ponte. Aí hai grandes abismos, que toda relixión –ou polo menos a que coñecemos de cerca–, en si mesma, todo ese sistema de sublimación/represión que, aínda que se afaste ideológicamente dela, queda incrustado no seu fondo, supoño, para sempre.

Que lector lembra?

Escribo para vós, para a miña tribo, para os que me rodean, para a miña comunidade. Pero tamén para min mesmo, sinto que a ninguén lle molestou… Caio no autismo? Non o creo. Pero sempre hai perigo, sobre todo na poesía, iso tamén é verdade. Creo que iso é o que me suxire Mikel Antza na súa íntima conversación: debería escribir máis popular –e respéctoo por completo–, pero a min sáeme escribir así. E –xúroo solemnemente–, non é pour épater, non é vontade de demostrar ningunha erudición. Admiro aos escritores capaces de recoller a sabedoría nun haiku. Pero eu non son capaz, o meu camiño é moito máis sinuoso.

Resultouche fácil compor este difícil libro?

É un traballo de moito tránsito, non un xogo. O xogo, en todo caso, na última fase da escritura, inmediatamente, cando me acordei dos meus xogos infantís con Fort Apathe. Isto tamén está no libro e xa falei moito diso na conferencia de presentación. Por iso aparecen na separata e na contraportada internos do libro as imaxes destes indios e ianquis.

É unha pasaxe rechamante no libro: escritor serio, persoa grave, xogando na infancia…

Foi un flash, unha inspiración ou un murmurio interior que o lotinante Edgar lembrou de súpeto ao caporal Niketz. "Sesenta e seis anos, e como de neno, estou a xogar!", díxenme entón. Eses momentos tamén ocorren, ás veces, na redacción dun libro, pero non podes esperar, por suposto, a que veñan eses momentos, porque, si é así, nunca escribirás nada.

Cre que nos próximos traballos tamén as marcas interiores van mandar na súa escritura, ou que os axentes externos van dirixirlle?

Vostede leu o final do libro, vostede coñéceo: “Rompeuse o rumor. Necesitarei silencio”. Existe un certo punto de insatisfacción cando Edgar dille a Niketz aproximadamente: “Fixemos isto, pero deberiamos matar o teu charlatanería, a poesía é outra cousa”. Por agora teño o taller de poesía pecho; teño media ducia de libros de poemas escritos, e é suficiente. Pechei o ciclo da poesía. E probablemente de toda a literatura.

Un ciclo pecho? Acabo de lerche un longo poema, inédito, na fronteira da fronteira, en Mugaleku.

Pero iso non é nada, iso non é un principio para un libro. Trátase dun extenso poema, o adeus á morte dunha persoa querida chamada Maite. Moi emocionante –para min–, e moi diferente do estilo dEl Grado dos Cubertos. Dixen, noutra entrevista pública, que as miñas obras terminaron. Estou ben de saúde, pero de coraxe... niso síntome débil. Teño os bosquexos, teño bastante material, pero eu necesito un proceso moi longo para facer realidade toda esa materia prima e para recollela e organizala nun libro. De momento estou a facer Vide grenier, é dicir, “baleirar o camarote”, algo parecido ao que moitas veces se fai en Iparralde, quitando po aos vellos trastes que hai no camarote, organizándoos, pero non se que vou facer con eses trastes.