Nada máis entrar vimos árbores reais dentro do colexio e un neno na rama máis alta. Non caerá? A nosa preocupación. Que até agora non tiveron ningún contratempo, que cada neno e nena mide as súas capacidades e riscos e que quen non pode chegar até arriba non vai facer o que di a profesora Izaskun Aranbarri. Estamos no edificio Uribarri (Ikastola Arizmendi, Arrasate), que acolle a uns 150 nenos e dez profesores de entre 0 e 6 anos. Consta de dúas plantas e está organizado por espazos, pero estes espazos non son espazos illados, senón espazos abertos, sen paredes, lúdicos e coloridos. Vimos moitos recunchos: para facer manualidades, para experimentar con diferentes materiais, para traballar por proxectos, para xogar… e tamén atopamos un recuncho para estar tranquilos en todos os espazos, protexido por unha cortina transparente; colchóns, coxíns, libros, música tranquila, proxector… “Mesmo cando están enfadados, alí van parar”, cóntanos Aranbarri.

As estruturas e o mobiliario teñen diferentes graos de dificultade, xa que o alumno acudirá a probar en función da súa habilidade para saltar, subir ou baixar. É máis, quen teñen entre 0 e 2 anos realizan dalgunha maneira a transición arquitectónica: separan as costas do espazo máis tranquilo e máis complexo, e cando son capaces de subir a costa, están dispostos a ir ao segundo sitio. Un neno que busca tranquilidade tamén pode camiñar cara abaixo. Os labirintos e, sobre todo, os buracos pódense atopar en moitas estruturas co fin de ofrecer espazos íntimos: en grupos pequenos ou sós, aos nenos gústalles meterse en buracos e traballar pola súa conta. Os pais tamén teñen o seu espazo, para cando deixan e reciben aos seus fillos, a modo de transición. As grandes vidreiras permiten a entrada de luz e calor do sol e os aseos mixtos están rodeados de vidreiras á vista de todos. “Aquí non temos nada que ocultar”.

Mixtos e rodeados de vidreiras, así son tamén os aseos no edificio Arimazubi da ikastola Arizmendi. Na planta baixa atópanse o primeiro e segundo curso de Educación Primaria. Conta con 88 alumnos e catro profesores fixos e é unha planta dividida por grandes vidreiras, pero unida por un único corredor; a sala de profesores tamén está integrada no mesmo espazo. E teñen un anfiteatro con bancadas para unir a todo o grupo. O seguinte reto, a acústica, consiste en baixarse o teito e chupar o ruído con materiais especiais.

En total, Arizmendi conta con 12 edificios e preto de 3.000 alumnos, desde Educación Infantil até Formación Profesional. Os cambios arquitectónicos comezaron hai oito anos e na actualidade remodeláronse o seis edificios de Educación Infantil e os cursos primeiro e segundo de Educación Primaria, dentro do intento de organizar un espazo coherente coa pedagoxía da confianza. Nestes momentos están inmersos na remodelación de toda a Educación Primaria e o espazo de Bacharelato; están a discutirse os espazos que queren para esas idades e realizaranse obras no verán en varios edificios. Despois virá a transformación dos espazos de Secundaria. Queren dar continuidade á pedagoxía iniciada na infancia mesmo en niveis superiores, porque que sentido ten traballar cos nenos e nenas propostas innovadoras, si de súpeto vólvese aos esquemas ríxidos habituais?

De estruturas ríxidas a espazos transparentes

“As aulas non están pensadas para ensinar, senón para controlar”, son palabras do educador Stephen Heppell. A directora pedagóxica de Arizmendi, Amaia Antero, non é tan crúa, pero teno claro: o concepto de espazo non se pode illar da formulación pedagóxica, “e os espazos escolares, salvo excepcións, responderon a un modelo social, á mentalidade da industrialización: a disciplina e a autoridade. Isto esixe pór ao profesor no centro e aos alumnos en filas co fin de escoitar e obedecer ao profesor dentro dun ensino unidireccional. Na nosa formulación actual, os momentos nos que o profesorado informa os alumnos non desaparecen, pero a cuestión é en que proporción faio, e como: poden traballar en grupos, nun grupo eles mesmos autónomos e noutro grupo acompañados polo profesor. Porque o proceso de aprendizaxe constrúese en moitas direccións, non só do profesor”. Todo isto facilítao e fai posible a remodelación do espazo. “Ademais, os espazos até agora eran fríos, estamos a buscar outra calidez”.

Tamén o conseguimos: os espazos diáfanos son amplos o resultado dos cambios arquitectónicos en Arizmendi: “A lóxica da habitación desaparece e xa non hai aulas, senón espazos; é un esquema que se repite a todos os niveis –di Antero–. Isto rompeu a dinámica unha aula = un profesor, hai máis dun profesor no mesmo campo, porque a transparencia que buscamos nos espazos está ligada á proximidade, á proximidade, á proximidade dos demais, á vista en todo momento. No momento no que xorde unha dificultade (competitiva, emocional, física…), o profesorado está presente e é importante para desenvolver unha relación de confianza entre nós”. Esta organización convida tamén aos profesores a traballar xuntos, “o cal supón acordar máis entre eles, que as miradas cara aos nenos sexan máis variadas, que coincidan máis dunha visión da situación…”. Así mesmo, o novo espazo permite ao alumnado traballar en grupos e txokos, “porque unha das nosas principais bases é traballar na estrutura cooperativa”.

Conscientes de que o clima é fundamental para fomentar a curiosidade e a motivación, “buscamos estruturas que estimulen, pero tamén espazos que transmitan tranquilidade. As vidreiras son importantes porque a luz natural inflúe na alegría; os propios arquitectos confírmannolo, a luz exterior serve para activar a aprendizaxe”. Ademais, “nunha aula pecha o nivel de dióxido de carbono vai aumentando a medida que avanza a mañá e é difícil concentrar aos alumnos a partir de 2.000 partículas e pode chegar a 4.000”, lemos a Stephen Heppell. Tamén existen espazos abertos para afrontalo.

Outra característica destacada por Antero é a flexibilidade. Trátase de espazos de posibilidades variadas e de estrutura flexible, axeitados para moverse dun proxecto/txoko/grupo a outro, e tamén se está contactando cos amuebladores para, entre outras cousas, conseguir cadeiras de rodas e mesas ergonómicamente axeitadas.

Flexibilidade = caos?

O xogo libre, a flexibilidade nos movementos, os amplos espazos que deixan liberdade… non son aliados do caos? “Abrir o espazo non significa que todo sexa libre –precisou Antero-. A cuestión é que se fai nese espazo, e o caos estará si non se dirixe o proceso de aprendizaxe, pero na sala pecha pode suceder o mesmo. A nosa tendencia, máis que por materias, é traballar por proxectos, ao redor dun mesmo proxecto abordando diferentes áreas e disciplinas, e o profesorado lidera este proceso. Nalgúns momentos o alumnado necesitará explicacións do profesor e noutros o fará de forma autónoma”.

Consecuencias na relación, a psicomotricidade, a autonomía…

Os resultados notáronse na interacción e a socialización: “Nenos, pais e profesores ratifican por unanimidade que o número de conflitos baixou, que os alumnos e alumnas andan máis tranquilos nestes espazos amplos”. Ademais, do mesmo xeito que nas escolas pequenas, as idades mestúranse máis facilmente, as idades máis temperás aprenden das persoas maiores e viceversa. Ademais de ofrecer un contexto plural, os alumnos e alumnas teñen á súa disposición numerosos recunchos e propostas didácticas, tendo en conta os seus intereses, o que tamén contribúe ao desenvolvemento da liberdade e a autogestión. Pola contra, as estruturas asociadas aos retos físicos non só estimulan a autonomía, senón tamén a psicomotricidade. En palabras de Antero, a costa á que nos referimos ao principio do artigo é un claro exemplo: “Cando consegue subir esta costa, ábrese un novo espazo, outro mundo, unha nova rede de relacións co neno, e todo iso está moi relacionado co aspecto psicomotor”.

A pregunta crave é a seguinte: volverías á anterior organización espacial? “E ninguén, nin os profesores, nin os pais, nin os alumnos, queren volver”.

Aposta pola transformación das aulas de Bacharelato

A miúdo parecería que os experimentos e innovacións pedagóxicas serven para os nenos, pero a medida que avanza a idade tócanos pornos serios e que a única alternativa é abordar un modelo académico ríxido. Talvez por iso, Amaia Antero recoñeceunos que sería un reto e unha alegría que o cambio de espazos que queren facer no Bacharelato tivese un resultado exitoso. De momento, están en fase de replanteamiento e as obras chegarán no verán. “Buscaremos a dozura, debateuse a instalación de sofás, e en xeral, trátase de manter a nosa filosofía en Infantil e Primaria: espazos amplos, dous ou tres profesores traballando cun gran equipo, todo á vista…”. Nós, inevitablemente, volvemos lembrar a Heppell: “Os pupitres parecen ser deseñadas con mala intención, non hai nada máis incómodo para ler”.

Na ikastola Txintxirri de Elorrio, bioedificio

Na ikastola Txintxirri de Elorrio, os nenos e nenas de 0-2 anos xogan e aprenden co bioedificio de madeira (unha vez ao ano acéitanse, non utilizan verniz), con illamento natural (cal e palla), coas paredes vén quente e non coa terra (tendo en conta que os nenos e nenas xogan a gatiñas), cos teitos e os cristais teñen preferencia para aproveitar ao máximo a luz do sol. “Isto dá moita tranquilidade; non cremos no estímulo externo, o neno é dono do seu proceso de desenvolvemento”. O edificio alberga a 39 nenos e catro profesionais.

En Txintxirri baséase nunha pedagoxía activa que pretende garantir un contexto ecolóxico: “Cando falamos de contexto ecolóxico, falamos de espazos abertos sen habitacións nin paredes, de ter as cousas a man, de que os nenos sentan libres para moverse libremente, da interacción entre as diferentes idades, da integración da familia nese espazo… E todo iso levounos a deseñar o edificio”, explica Zorrozua.

A gran vidreira conecta o espazo interior coa zona verde que teñen na parte dianteira, xa que tamén buscan un centro que se abra ao exterior. De feito, cada vez son máis os centros que están a transformar o espazo exterior das escolas, reducindo o protagonismo do fútbol e enriquecéndoo con actividades mixtas, garantindo espazos para todos, integrando a natureza…

Na zona vella de Vitoria-Gasteiz, adaptándose aos novos espazos

Cando chegaron as axudas europeas para o arranxo da zona vella de Vitoria-Gasteiz, os pais do colexio público Ramón Baixo, situado na parte vella, presionaron para que se tivese en conta a escola, xa que o edificio estaba envellecido. O centro acolle a máis de 200 alumnos e alumnas de Infantil e Primaria e a preto de 20 profesores e profesoras en dúas plantas. Obtiveron axudas e unha vez iniciada a remodelación arquitectónica da estrutura, aproveitaron para sacar adiante outro modelo baseado na pedagoxía da confianza. Xa seranche coñecidas as características do novo colexio: espazos amplos para a libre circulación, puntos de encontro, recunchos diversos… A reorganización que iniciaron en 2013 foi posta en marcha polo profesorado, que puxo as súas forzas na mellor maneira posible de utilizar os espazos. O director de Ramón Baixo, Iñaki Ibargutxi, di que é pronto para valorar os resultados, pero que xa detectaron algunhas conclusións positivas: no ambiente, na autonomía, nas relacións entre todos…

Os entrevistados tamén nos fixeron unha advertencia. A organización do espazo é un instrumento máis, como complemento á formulación pedagóxica, xa que a simple remodelación arquitectónica non é suficiente si non hai un traballo educativo detrás. “Se tes a oportunidade, cambia os espazos, pero cambia antes os espazos interiores, bota primeiro as paredes da cabeza e logo tiras os exteriores”, recomendación de Amaia Antero.