Feliu Dord… es de aquí, es catalán…

Nacín en Pamplona, no barrio de Motxuelo. A miña nai era francesa, de Saboya, dos Alpes; o meu pai catalán, dos Pireneos. Coñecéronse en Manresa e alí casaron. O seu pai era de ERC, concelleira de Cultura de Manresa en tempos de guerra, e cando chegou a retirada de 1939 pasou a Cataluña do Norte xunto a funcionarios e políticos. Durante dous anos andou dun lado para outro, mentres a miña nai, os meus avós e a maior parte do meu irmán estaban en San Sebastián, ao abrigo dos seus familiares. O seu pai regresou a Manresa en 1941 por mediación dalgúns dos seus habitantes, pero foi condenado a vivir a 200 quilómetros de Cataluña. Instaláronse en Pamplona e alí nacín eu.

Historia de guerra!

O meu pai era tranquilo con remilgos. Víchelo enfurecido. Cando ocorreu o de Ándelos, veríao verdadeiramente furioso. O garda civil non me deixou tranquilo, arrestoume unha e outra vez. O último, os tricornios, viñeron porque non paguei 25.000 pesetas. O meu pai enfrontouse a eles e case me conduciu ao cárcere. Naquela ocasión permanecín tres días no hoyo. O PNV recolleu o diñeiro, pagé a multa e saín. Non debo dicilo porque cando cheguei a casa o meu pai púxome a charlar comigo. Díxome que un pequeno lume procedía da miña nenez, que ao seis ou sete anos pregunteille en que idioma falábase aos nosos veciños. Os barrios chamábanse Orkin, co nome de “pelotaris”, xa que en casa había algún que era pelotari. Falaban en eúscaro, e o meu pai díxome que andaban por unha lingua prehistórica, e iso sorprendeume moito. Aquela lingua, está claro, era o eúscaro.

A nai dos Alpes, o pai dos Pireneos, é inevitable que vostede sexa montañeiro.

Non é difícil! Antes que eu, a maior parte do meu irmán, Marcos, empezou en Oberena, e da súa man fun a ese club, ao trece anos. Na montaña, ao mediodía, rezábase o ángelus. E á volta, no autobús, o rosario. Aquilo era demasiado! Ao final, trasladámonos ao Club Deportivo Navarra, e alí era outra cousa, alí cantabamos Internacional, Marsellesa e Boga boga. Doutra banda, os montañeiros máis complicados collían mapas e traducíannos a toponimia en eúscaro. Así, o meu pequeno lume acendeuse e fíxose un lama na montaña.

O lume pequeno fíxose a lama… Non foi o que o rompeu?

Sempre hai alguén. Tiñamos un barrio que nos apreciaba moito. Era Periko Ezkurdia. Abertzale, presidente do PNV de Pamplona antes da guerra e, posteriormente, membro da rede Alava. Tiña unha fábrica de mobles, Juan Ajuriagerra enviáballe paquetes de propaganda e Periko escondíaa entre un montículo de madeira. Periko decatouse de que algúns nos reuniamos con Claveria e García Falces en casa de Jorde Sarasa, falando sobre a súa Real Sociedade Bascongada de Amigos do País. Pronto me preguntaron si quería traballar pola causa vasca García Falces e Periko.

Que era traballar pola causa vasca?

Aquela Asociación de Amigos non era máis que un escudo do PNV. Era 1964 e a cuadrilla de mozas que iamos a esas charlas fómonos o ano seguinte ao Aberri Eguna de Bergara. Namentres, aqueles mozos, Gotzon Bergerandi, Fernando Bara, Martine Iturralde… falabamos disto e daquilo, iamos ao monte e coñecemos a uns mozos do Duranguesado. Dicían que eran de Euzko Gaztedi, sen reviravoltas. Eles querían contactos coa xente navarra e así nos enredamos. Por aquel entón, o matrimonio José Antonio Urbiola e Mirentxu Oiarzabal regresaron de París a Pamplona, e pronto estiven no Napar Buru Batzar. O noso traballo era reunir a mozos nacionalistas de Pamplona e Navarra. Por unha banda estaban os intelectuais –Claveria, Sarasa, Elena Gereziaga, Gurrutxaga–, os euskaltzales –Dez de Ulzurrun, Cortes Izal…–, e estes mozos emprendedores, Urbiola, García Falces, as irmás Intxausti de Uztaritz e outros. Nós participabamos nas reunións da Sociedade Bascongada de Amigos, pero, doutra banda, os mozos reuniámonos en casa de Gurrutxaga, con Ezkurdia e Santiago Alonso. E en 1967 fundamos Euzko Bazterra.

Que foi Euzko Bazterra?

Sección xuvenil da Real Sociedade Bascongada dos Amigos. Seriamos unhas 120 persoas, algúns universitarios –Patxi Zabaleta, Manterola, Serrano-Izko…–, pero tamén montañeiros. Formamos a sección e empezamos a organizar conferencias, a proxectar á Nai Terra e á Pelota, a repartir propaganda en segredo e a atopar burladeros para aqueles que fuxían da policía. Recordo que en 1967 Elias Antón, Iñaki Mujika e Baserri, alias, chegaron a Pamplona fuxindo de Gipuzkoa e grazas a eles as actividades fortalecéronse. Eran de Euzko Gaztedi e estiveron en Pamplona até o de Urbasa.

Que tes de Urbasa?

Colocamos unha gran ikurriña en Urbasa na véspera do Aberri Eguna de 1968. Detivéronme e xulgáronme en compañía doutro catro. Ademais diso, acusáronme de pór outra ikurriña de Bi Haizpe o ano pasado antes do Aberri Eguna de Pamplona, outros moitos postos nas torres da igrexa, de pasar propaganda dun lado a outro da fronteira… Ao cárcere!

Crería que o de Urbasa era un artefacto que puxera na Volta Ciclista a España.

Iso tamén foi en 1968, pero máis tarde. A explosiva fixo un gran buraco na estrada e os ciclistas tiveron que parar. Os manifestantes non abandonaron a Itzulia, que se converteu nun acontecemento de gran conmoción para os medios de comunicación internacionais. Algúns membros do Napar Buru Batzar sabiamos de onde procedía o atentado, mentres que outros non o sabiamos. Era un completo envurullo e, por suposto, represión. Con todo, algún non déronse por vencidos, e tentárono ata que en 1969 faleceron Alberto Asurmendi e Jokin Artajo.

A véspera do Aberri Eguna de 1969, cando a bomba explotou nas súas mans. Vostede coñeceunos aos dous.

Pois non os coñecía! A súa morte habíao trastornado todo. Eu mesmo tróuxenos entre nós. Asurmendi era de carácter totalmente aberto. Artajo, en cambio, era máis silencioso. Eran de Euzko Gaztedi. Naquela época, o uso da violencia por parte de Euzko Gaztedi era unha maneira de dicir aos de ETA que nós tamén estabamos a loitar, violentamente, pero sen secuestrar nin asasinar a ninguén. Cando morreron os dous amigos, todo cambiou. No entanto, deime conta diso máis tarde, porque por aquel entón eu estaba preso en Carabanchel. Levaba oito meses no cárcere.

Sabemos que che detiveron máis dunha vez, e que a primeira expedición vasca de Ándelos tamén tivo consecuencias.

Colocamos a ikurriña en Atunrun, en 1967, unha cima que ninguén subira até entón. Era o representante navarro na expedición vasca, e eu mesmo levei a ikurriña. Déronmo os de Euzko Gaztedi de Durango cando souberon que iamos ás montañas de Perú. “Ven a Durango, Juan Mari, pero só ti”. Cando me fun, déronme a ikurriña e dixéronmo. “Colócao nese cume de América!”. Eu tamén! Na volta, cando tiven ocasión, entreguei a ikurriña a Manuel Irujo en Baiona, en representación do Goberno Vasco. Irujo dixo: “Colle esa máquina de escribir e escribe a historia desta ikurriña. Gardámolo en sobre pecho. Cando Euskadi sexa libre saberán a fazaña que fixestes”. Non en balde. A policía sóuboo en menos de tres meses. Viñemos de Atunraju e fixemos varias proxeccións, e nunha delas, sen darnos conta, mostramos unha foto coa ikurriña. Os delatores viron o que non tiñan que ver e a acusación. Detivéronnos a todos os da expedición, pero como eu levei a ikurriña, fíxenme cargo dela. Até entón non foramos máis que un recoñecemento, unha recompensa e unha medalla, pero despois un castigo.

Amnistía Internacional propúxoche o nomeamento de “Preso do ano”.

Queríannos facer un consello de guerra, pero non se fixo. Fixemos muti no cárcere e tivéronme 40 días na cela de castigo. A rama alemá de Amnistía Internacional empeñouse nese nomeamento –sobre todo pola ikurriña de Atunraju–, pero a mediados de abril de 1968, cando saín do cárcere, díxenlles que tiñan que nomear a outra persoa, xa que había presos de alto nivel humano no cárcere. Saín á rúa, pero a persecución non terminou. Mikel Erdozain e eu, apresados comigo, tivéronnos en estreita vixilancia. Unha brigada da Dirección Xeral de Seguridade de Madrid, e outra dos gardas civís, estivemos a vixiar durante varios meses. Tamén foi divertido evitar a vixilancia da policía e dos gardas civís. Como un rato e un gato, así fomos. De todos os xeitos, sen o “rato” o meu alcume era “a lagartija”, e así andaba, escapaba. E a pesar de todos os coidados, en 1970 pasei a outro lado das montañas a catro amigos que coñecín en Carabanchel. Logo recibiría a postal da torre Eiffel. Era o noso código: indicaba que chegaran ben.

En 1970 conducindo aos amigos de Carabanchel alén, vostede pronto andaba ao seu paso.

A finais dese mesmo ano producíronse varias caídas. Entón a miña noiva María Luisa [Mangado] e eu escondémonos/escondémosnos. Primeiro estivemos en Donostia. Gardouna María Luisa Gerardo Bujanda. Eu estiven en casa de Idoia Estornés e Josean Aiestaran, que partiron de lúa de mel. Mentres estaba alí, tiven a axuda das irmás Intxausti para pasar a Iparralde. O día concretouse, e o meu irmán Andoni e os meus dous compañeiros acompañáronme ao collado de Petretxema, e desde alí baixei a Laskun con Andoni. Esperábanos Ernesto Torio, do Napar Buru Batzar, que me levou a San Juan de Luz. Despois viría tamén María Luisa, acompañada polo seu irmán Pello e as súas irmás Ziga.

Traballou na imprenta Mugalde en Hendaia, desde a estación de tren.

Imprenta da familia Argoiti. Tiñamos a Segundo Marey, quen anos máis tarde foi raptado polos GAL, crendo que era Peixoto. Como de costume, outro traballador, Jean-Mixel Larzabal, propúxome empezar a traballar pola nosa conta, é dicir, crear a nosa propia imprenta. Podiamos, pero non tiñamos diñeiro. Por aquel entón, Felipe Huarte foi secuestrado por ETA. Recordo que en San Juan de Luz estivo Jesús Aizpun [fundador de UPN en 1979], a negociar en nome da familia. O caso é que pouco despois da liberación de Huarte chegaron a Hendaia dous militantes de ETA, e pareceulles interesante a nosa intención de imprenta. Un era de familia acomodada, e nós podemos recibir dez millóns de pesetas de alí, porque nos fixeron a transferencia de diñeiro. Así, abrimos a imprenta Mugalde traballando para PNV, ELA, asociacións culturais e demais. Tamén editamos tres libros porno a petición dun sex-shop de Hendaia.

De onde sacou o diñeiro?

Segundo o diario ABC de Madrid, Mugalde abriuse co diñeiro de Huarte. Nós non sabiamos de onde viña, pero non lle fixemos caso ao ABC. Finalmente, o Batallón Vasco-Español colocou a bomba e detonou Mugalde. A bomba foi lanzada o 23 de abril de 1975 e foi lanzada por eta. Un mes máis tarde, o 21 de maio, volveu atentar contra os restos da imprenta en Afganistán.

Acabouse entón.

Mugalde si, pero abrimos outro en San Juan de Luz. Axular. Con todo, a situación política non era segura. En Portugal, a revolución de Krabelin produciuse en 1974. No Estado Español, a represión de Franco non calara, o cinco últimos fusilamentos o 27 de setembro!, e a nós Batallón Vasco-Español volveunos a pór outro artefacto. Non o pensariamos deseguido, pero o atentado ía repetirse. Franco morreu en novembro e ao ano seguinte volvemos provisionalmente a Pamplona, onde a situación era inkili-manca. Con todo, en 1977 volvemos definitivamente, a petición do PNV. Viña unha nova era, a legalización de partidos, o regreso dos exiliados históricos, a campaña para as Cortes constituíntes en España, a posta en marcha dos nosos medios…