Traducido automaticamente do vasco, a tradución pode conter erros. Máis información aquí. Elhuyarren itzultzaile automatikoaren logoa

"Tamén foi divertido esconderse da custodia da policía"

  • A súa orixe é o castigo, xa que a familia Feliu Dord chegou a Pamplona castigada pola guerra. Durante moitos anos, Juan Mari coñeceu o cárcere e o desterro, axudado polo nacionalismo. Xunto a estas sancións, a montaña foi premiada, xa que os seus pais naceron nos Alpes franceses e no Pirineo catalán...
Argazkia: Zaldi Ero.
Argazkia: Zaldi Ero.
Juan Mari Feliu Dord (1942, Iruñea)

Euzko Gaztediko kide eta Iruñeko Eusko Bazterrako sortzaileetakoa 1967an. Urte hartan bertan preso hartu zuten Andeetan ikurrina jartzeagatik. Berriro sartu zuten kartzelan 1968an, ikurrina Urbasan paratzeagatik. 1970ean erbesterako bidea hartu zuen. Mugalde inprimategia ireki zuen Jean-Mixel Larzabalekin batera. Bi atentatu izan zituzten. 1977an itzuli zen Iruñera betiko. PNVko zena, EAkoa izan zen gero. Eskalatzaile, mendizale eta eskiatzaile trebea, hainbat liburu, artikulu eta argitalpenen egile da. Memoriak idazten ari dela utzi dugu: “Euskal kausa eta mendizaletasunaren artean”…

Feliu Dord… es de aquí, es catalán…

Nacín en Pamplona, no barrio de Motxuelo. A miña nai era francesa, de Saboya, dos Alpes; o meu pai catalán, dos Pireneos. Coñecéronse en Manresa e alí casaron. O seu pai era de ERC, concelleira de Cultura de Manresa en tempos de guerra, e cando chegou a retirada de 1939 pasou a Cataluña do Norte xunto a funcionarios e políticos. Durante dous anos andou dun lado para outro, mentres a miña nai, os meus avós e a maior parte do meu irmán estaban en San Sebastián, ao abrigo dos seus familiares. O seu pai regresou a Manresa en 1941 por mediación dalgúns dos seus habitantes, pero foi condenado a vivir a 200 quilómetros de Cataluña. Instaláronse en Pamplona e alí nacín eu.

Historia de guerra!

O meu pai era tranquilo con remilgos. Víchelo enfurecido. Cando ocorreu o de Ándelos, veríao verdadeiramente furioso. O garda civil non me deixou tranquilo, arrestoume unha e outra vez. O último, os tricornios, viñeron porque non paguei 25.000 pesetas. O meu pai enfrontouse a eles e case me conduciu ao cárcere. Naquela ocasión permanecín tres días no hoyo. O PNV recolleu o diñeiro, pagé a multa e saín. Non debo dicilo porque cando cheguei a casa o meu pai púxome a charlar comigo. Díxome que un pequeno lume procedía da miña nenez, que ao seis ou sete anos pregunteille en que idioma falábase aos nosos veciños. Os barrios chamábanse Orkin, co nome de “pelotaris”, xa que en casa había algún que era pelotari. Falaban en eúscaro, e o meu pai díxome que andaban por unha lingua prehistórica, e iso sorprendeume moito. Aquela lingua, está claro, era o eúscaro.

A nai dos Alpes, o pai dos Pireneos, é inevitable que vostede sexa montañeiro.

Non é difícil! Antes que eu, a maior parte do meu irmán, Marcos, empezou en Oberena, e da súa man fun a ese club, ao trece anos. Na montaña, ao mediodía, rezábase o ángelus. E á volta, no autobús, o rosario. Aquilo era demasiado! Ao final, trasladámonos ao Club Deportivo Navarra, e alí era outra cousa, alí cantabamos Internacional, Marsellesa e Boga boga. Doutra banda, os montañeiros máis complicados collían mapas e traducíannos a toponimia en eúscaro. Así, o meu pequeno lume acendeuse e fíxose un lama na montaña.

O lume pequeno fíxose a lama… Non foi o que o rompeu?

Sempre hai alguén. Tiñamos un barrio que nos apreciaba moito. Era Periko Ezkurdia. Abertzale, presidente do PNV de Pamplona antes da guerra e, posteriormente, membro da rede Alava. Tiña unha fábrica de mobles, Juan Ajuriagerra enviáballe paquetes de propaganda e Periko escondíaa entre un montículo de madeira. Periko decatouse de que algúns nos reuniamos con Claveria e García Falces en casa de Jorde Sarasa, falando sobre a súa Real Sociedade Bascongada de Amigos do País. Pronto me preguntaron si quería traballar pola causa vasca García Falces e Periko.

Que era traballar pola causa vasca?

Aquela Asociación de Amigos non era máis que un escudo do PNV. Era 1964 e a cuadrilla de mozas que iamos a esas charlas fómonos o ano seguinte ao Aberri Eguna de Bergara. Namentres, aqueles mozos, Gotzon Bergerandi, Fernando Bara, Martine Iturralde… falabamos disto e daquilo, iamos ao monte e coñecemos a uns mozos do Duranguesado. Dicían que eran de Euzko Gaztedi, sen reviravoltas. Eles querían contactos coa xente navarra e así nos enredamos. Por aquel entón, o matrimonio José Antonio Urbiola e Mirentxu Oiarzabal regresaron de París a Pamplona, e pronto estiven no Napar Buru Batzar. O noso traballo era reunir a mozos nacionalistas de Pamplona e Navarra. Por unha banda estaban os intelectuais –Claveria, Sarasa, Elena Gereziaga, Gurrutxaga–, os euskaltzales –Dez de Ulzurrun, Cortes Izal…–, e estes mozos emprendedores, Urbiola, García Falces, as irmás Intxausti de Uztaritz e outros. Nós participabamos nas reunións da Sociedade Bascongada de Amigos, pero, doutra banda, os mozos reuniámonos en casa de Gurrutxaga, con Ezkurdia e Santiago Alonso. E en 1967 fundamos Euzko Bazterra.

Foto: Cabalo Tolo.

Que foi Euzko Bazterra?

Sección xuvenil da Real Sociedade Bascongada dos Amigos. Seriamos unhas 120 persoas, algúns universitarios –Patxi Zabaleta, Manterola, Serrano-Izko…–, pero tamén montañeiros. Formamos a sección e empezamos a organizar conferencias, a proxectar á Nai Terra e á Pelota, a repartir propaganda en segredo e a atopar burladeros para aqueles que fuxían da policía. Recordo que en 1967 Elias Antón, Iñaki Mujika e Baserri, alias, chegaron a Pamplona fuxindo de Gipuzkoa e grazas a eles as actividades fortalecéronse. Eran de Euzko Gaztedi e estiveron en Pamplona até o de Urbasa.

Que tes de Urbasa?

Colocamos unha gran ikurriña en Urbasa na véspera do Aberri Eguna de 1968. Detivéronme e xulgáronme en compañía doutro catro. Ademais diso, acusáronme de pór outra ikurriña de Bi Haizpe o ano pasado antes do Aberri Eguna de Pamplona, outros moitos postos nas torres da igrexa, de pasar propaganda dun lado a outro da fronteira… Ao cárcere!

Crería que o de Urbasa era un artefacto que puxera na Volta Ciclista a España.

Iso tamén foi en 1968, pero máis tarde. A explosiva fixo un gran buraco na estrada e os ciclistas tiveron que parar. Os manifestantes non abandonaron a Itzulia, que se converteu nun acontecemento de gran conmoción para os medios de comunicación internacionais. Algúns membros do Napar Buru Batzar sabiamos de onde procedía o atentado, mentres que outros non o sabiamos. Era un completo envurullo e, por suposto, represión. Con todo, algún non déronse por vencidos, e tentárono ata que en 1969 faleceron Alberto Asurmendi e Jokin Artajo.

A véspera do Aberri Eguna de 1969, cando a bomba explotou nas súas mans. Vostede coñeceunos aos dous.

Pois non os coñecía! A súa morte habíao trastornado todo. Eu mesmo tróuxenos entre nós. Asurmendi era de carácter totalmente aberto. Artajo, en cambio, era máis silencioso. Eran de Euzko Gaztedi. Naquela época, o uso da violencia por parte de Euzko Gaztedi era unha maneira de dicir aos de ETA que nós tamén estabamos a loitar, violentamente, pero sen secuestrar nin asasinar a ninguén. Cando morreron os dous amigos, todo cambiou. No entanto, deime conta diso máis tarde, porque por aquel entón eu estaba preso en Carabanchel. Levaba oito meses no cárcere.

Sabemos que che detiveron máis dunha vez, e que a primeira expedición vasca de Ándelos tamén tivo consecuencias.

Colocamos a ikurriña en Atunrun, en 1967, unha cima que ninguén subira até entón. Era o representante navarro na expedición vasca, e eu mesmo levei a ikurriña. Déronmo os de Euzko Gaztedi de Durango cando souberon que iamos ás montañas de Perú. “Ven a Durango, Juan Mari, pero só ti”. Cando me fun, déronme a ikurriña e dixéronmo. “Colócao nese cume de América!”. Eu tamén! Na volta, cando tiven ocasión, entreguei a ikurriña a Manuel Irujo en Baiona, en representación do Goberno Vasco. Irujo dixo: “Colle esa máquina de escribir e escribe a historia desta ikurriña. Gardámolo en sobre pecho. Cando Euskadi sexa libre saberán a fazaña que fixestes”. Non en balde. A policía sóuboo en menos de tres meses. Viñemos de Atunraju e fixemos varias proxeccións, e nunha delas, sen darnos conta, mostramos unha foto coa ikurriña. Os delatores viron o que non tiñan que ver e a acusación. Detivéronnos a todos os da expedición, pero como eu levei a ikurriña, fíxenme cargo dela. Até entón non foramos máis que un recoñecemento, unha recompensa e unha medalla, pero despois un castigo.

"Naquela época, o uso da violencia por parte de Euzko Gaztedi era unha maneira de dicir aos de ETA que nós tamén estabamos a loitar"

Amnistía Internacional propúxoche o nomeamento de “Preso do ano”.

Queríannos facer un consello de guerra, pero non se fixo. Fixemos muti no cárcere e tivéronme 40 días na cela de castigo. A rama alemá de Amnistía Internacional empeñouse nese nomeamento –sobre todo pola ikurriña de Atunraju–, pero a mediados de abril de 1968, cando saín do cárcere, díxenlles que tiñan que nomear a outra persoa, xa que había presos de alto nivel humano no cárcere. Saín á rúa, pero a persecución non terminou. Mikel Erdozain e eu, apresados comigo, tivéronnos en estreita vixilancia. Unha brigada da Dirección Xeral de Seguridade de Madrid, e outra dos gardas civís, estivemos a vixiar durante varios meses. Tamén foi divertido evitar a vixilancia da policía e dos gardas civís. Como un rato e un gato, así fomos. De todos os xeitos, sen o “rato” o meu alcume era “a lagartija”, e así andaba, escapaba. E a pesar de todos os coidados, en 1970 pasei a outro lado das montañas a catro amigos que coñecín en Carabanchel. Logo recibiría a postal da torre Eiffel. Era o noso código: indicaba que chegaran ben.

En 1970 conducindo aos amigos de Carabanchel alén, vostede pronto andaba ao seu paso.

A finais dese mesmo ano producíronse varias caídas. Entón a miña noiva María Luisa [Mangado] e eu escondémonos/escondémosnos. Primeiro estivemos en Donostia. Gardouna María Luisa Gerardo Bujanda. Eu estiven en casa de Idoia Estornés e Josean Aiestaran, que partiron de lúa de mel. Mentres estaba alí, tiven a axuda das irmás Intxausti para pasar a Iparralde. O día concretouse, e o meu irmán Andoni e os meus dous compañeiros acompañáronme ao collado de Petretxema, e desde alí baixei a Laskun con Andoni. Esperábanos Ernesto Torio, do Napar Buru Batzar, que me levou a San Juan de Luz. Despois viría tamén María Luisa, acompañada polo seu irmán Pello e as súas irmás Ziga.

Foto: Cabalo Tolo.

Traballou na imprenta Mugalde en Hendaia, desde a estación de tren.

Imprenta da familia Argoiti. Tiñamos a Segundo Marey, quen anos máis tarde foi raptado polos GAL, crendo que era Peixoto. Como de costume, outro traballador, Jean-Mixel Larzabal, propúxome empezar a traballar pola nosa conta, é dicir, crear a nosa propia imprenta. Podiamos, pero non tiñamos diñeiro. Por aquel entón, Felipe Huarte foi secuestrado por ETA. Recordo que en San Juan de Luz estivo Jesús Aizpun [fundador de UPN en 1979], a negociar en nome da familia. O caso é que pouco despois da liberación de Huarte chegaron a Hendaia dous militantes de ETA, e pareceulles interesante a nosa intención de imprenta. Un era de familia acomodada, e nós podemos recibir dez millóns de pesetas de alí, porque nos fixeron a transferencia de diñeiro. Así, abrimos a imprenta Mugalde traballando para PNV, ELA, asociacións culturais e demais. Tamén editamos tres libros porno a petición dun sex-shop de Hendaia.

De onde sacou o diñeiro?

Segundo o diario ABC de Madrid, Mugalde abriuse co diñeiro de Huarte. Nós non sabiamos de onde viña, pero non lle fixemos caso ao ABC. Finalmente, o Batallón Vasco-Español colocou a bomba e detonou Mugalde. A bomba foi lanzada o 23 de abril de 1975 e foi lanzada por eta. Un mes máis tarde, o 21 de maio, volveu atentar contra os restos da imprenta en Afganistán.

Acabouse entón.

Mugalde si, pero abrimos outro en San Juan de Luz. Axular. Con todo, a situación política non era segura. En Portugal, a revolución de Krabelin produciuse en 1974. No Estado Español, a represión de Franco non calara, o cinco últimos fusilamentos o 27 de setembro!, e a nós Batallón Vasco-Español volveunos a pór outro artefacto. Non o pensariamos deseguido, pero o atentado ía repetirse. Franco morreu en novembro e ao ano seguinte volvemos provisionalmente a Pamplona, onde a situación era inkili-manca. Con todo, en 1977 volvemos definitivamente, a petición do PNV. Viña unha nova era, a legalización de partidos, o regreso dos exiliados históricos, a campaña para as Cortes constituíntes en España, a posta en marcha dos nosos medios…

Zeruko Argia

“Hamar urte nituela kaputxinoen San Antonioko eskolaniara jo nuen. Latinez, gaztelaniaz eta euskaraz kantatzen zen. Aita Donostia, Isidro Ansorena, Jorge Riezu, Damaso Intza, Hilario Olazaran… ezagutu nituen. Komentuko sotoan egiten zuten Zeruko Argia aldizkaria”.
 

Ikurrina Bi Haizpen

“Ikurrina jarri genuen Bi Haizpen Aberri Egunaren karietara. Egunean bertan, goizean goizago, guardia zibilaren telefono-deia gure etxera, nire anaiari laguntza eske, Goi-mendiko Eskolaren zuzendari baitzen. ‘Gipuzkoar’ batzuek jarritako ikurrina kentzen laguntzeko eskatu zioten. Anaiari esan nion guardia zibilari adierazteko aste santua zela eta eskalatzaileak mendian zebiltzala, material guztia hartuta. Ez genuela laguntzeko modurik. Lizarrako erregimentuko soldaduak saiatu ziren gure ikurrina kentzen, baina ez zuten lortu. Arratsaldean berandu, Candanchuko mendi eskolako soldaduek kendu zuten”.
 

Benta Haundi

“Donostiatik Iruñera nentorren, Roncalesako autobusean. Tolosan, Benta Haundi parean, ibilgailu ilara. Trafiko istripua ematen zuen, guardia zibilaren botak izara baten azpitik ageri, motorra lurrean… Autobusa gerarazi eta guardia zibil bat igo zen, metraileta eskuan, txoferrari galdezka ea Donostiatik gentozen denok. Baietz, txoferrak. Iruñera heldu eta zain nituen Artajo, Asurmendi eta Jaunarena, kezkatan, urduri. Haiek kontatu zidaten: Pardines hila, Etxebarrieta hila…”.

Azken hitza: 1972

“1972ko azaroan hemeretzi eguneko gose-greban parte hartu zuen nire emazte Maria Luisak, hainbat errefuxiaturen deportazioaren kontra. Hura Baionako katedralean, ni inprimategian lanean, eta Aitziber alaba, txiki-txikia, Iruñean”


Interésache pola canle: Frankismoa
A plataforma a favor da demolición do Monumento á Caídos denuncia a postura de EH Bildu, PSN e Geroa Bai
A plataforma convocou para este xoves unha concentración na praza do Concello de Pamplona ás 18:30 horas para denunciar a actitude do tres partidos cara á derriba.

Historia da sede do Goberno en París: Das garras de Gestapo ás mans do PNV
Tras décadas de demanda, o histórico palacio situado no número 11 da avenida Marceau de París quedou finalmente en mans do PNV. Para os jeltzales, máis aló do valor monetario, este edificio ten un gran valor simbólico, que lles une de cheo co exilio e a loita contra o... [+]

2025-01-22 | Julene Flamarique
Pintan de vermello o Monumento aos Caídos de Pamplona baixo o berro de 'Caídos' e 'Contra o fascismo a primeira liña'
As pintadas realizáronse ao longo da noite do martes, segundo explicaron os veciños. Pintáronse a fachada principal, as portas da zona e as paredes laterais da vivenda. O chamamento coincide coa mobilización convocada pola Coordinadora Xuvenil Socialista para o próximo 25... [+]

2025-01-20 | Julene Flamarique
Piden a demolición do Monumento aos Caídos de Pamplona
As asociacións memorialistas consideran que o Palacio do Marqués de Rozalejo, onde se situaría o Instituto Navarro da Memoria, pode ser "un local de homenaxe, recordo e recordo", e levar o nome de Marabillas Lamberto. Os manifestantes afirmaron que o acordo alcanzado polo PSN,... [+]

O Concello de Hondarribia recoñece a Jesús Carrera como "vítima das situacións inxustas xeradas pola ditadura"
No 80 aniversario do asasinato de Jesús Carrera, todos os partidos políticos que compoñen a corporación de Hondarribia fixeron pública unha declaración municipal.

2024-12-31 | ARGIA
Morre o euskaltzale gasteiztarra Gontzal Fontaneda
O euskaltzale e militante gasteiztarra faleceu este xoves, 30 de decembro, nun accidente laboral. Gontzal Fontaneda Orille (1943-2024) foi testemuña e compañeiro de viaxe do eúscaro en Vitoria na década de 1960. Empezou a aprender eúscaro aos 15 anos. Inventou un método... [+]

Prolongada detención en Pamplona

Pamplona, 1939. No principio do ano, a praza de touros da cidade foi utilizada como campo de concentración polos franquistas. Tivo oficialmente capacidade para 3.000 prisioneiros de guerra, nun momento no que non había fronte en Navarra, polo que os encerrados alí deben ser... [+]


Renovan os traballos para exhumar a máis vítimas do cárcere franquista de Orduña
As obras iniciáronse o luns e recuperáronse os cadáveres de 20 novas vítimas do franquismo, segundo informou o Departamento vasco de Interior. A terceira campaña de exhumación de restos humanos prolongarase até o fin de semana e está previsto que se alarguen.

Acordan que o Monumento aos Caídos de Pamplona sexa o centro de interpretación Marabillas Lamberto
EH Bildu, PSN e Geroa Bai acordaron converter o Monumento aos Caídos de Pamplona nun centro de interpretación para a denuncia do fascismo e a memoria democrática. A derriba parcial do edificio e a eliminación ou cubrición de elementos de sentido franquista, incluída a gran... [+]

2024-11-18 | Hala Bedi
O Concello de Lagrán homenaxeou o sábado aos represaliados do franquismo [Galería de fotos]
"Basta con 88 anos de silencio; os nosos cidadáns merécense por fin un acto de recoñecemento"

Gardados na memoria e no corazón, seguirán ampliando a historia de Saturraran
Organizado pola Asociación Saturraran, reuniuse este sábado no Día da Memoria nos arredores do Cárcere de Mulleres de Saturraran, entre 1939 e 1944, para lembrar e homenaxear ás mulleres e nenos presos.

Puig Antich, o Estado nunca pide perdón
O Goberno español ha remitido ás irmás de Salvador Puig Antich un documento da man do ministro da Memoria Democrática, Anxo Víctor Torres. Trátase da "acta de nulidade" da condena de morte que o franquismo impuxo ao anarquista catalán. É sorprendente a pouca repercusión... [+]

Astrabudua lembrará a Josu Murueta e Antón Fernández no 55 aniversario do seu asasinato
No acto lembraranse os tráxicos acontecementos de 1969 e homenaxearase tamén aos defensores da memoria histórica.

O toque final dunha obra de arte

Este texto chega dous anos tarde, pero as calamidades de borrachos son así. Unha sorpresa sorprendente sucedeu en San Fermín Txikito: Coñecín a Maite Ciganda Azcarate, restauradora de arte e amiga dun amigo. Aquela noite contoume que estivera arranxando dúas figuras que se... [+]


Eguneraketa berriak daude