Franco foi asasinado sen presentación do libro e, pola contra, fixo unha rolda de entrevistas desde a publicación do seu novo traballo. O que querías pasar en silencio, tivémolo nos medios de comunicación dun e outro, unha prensa chea de páxinas.

Chamoume a atención, por unha banda, e, por outro, chamoume a atención. É dicir, o que significa expor en primeiro plano do xornal; dúas páxinas –e tres!–, que eu teña, ou os meus libros. Todas as entrevistas que fixen foron sobre o libro, non sobre o escritor –excepto as dúas ou tres preguntas frecuentes–, pero o espazo que me deron deume algo de que pensar. Non estou de acordo. Estou moi agradecido, probablemente influirá na venda, pero, doutra banda, teño a sensación de que son un pouco impugnante. Non é un tratamento habitual. Paréceme que estou “a traizoar” ao meu colectivo, o dos escritores. Sabemos que o escritor é algo persoal, é algo individual, pero o tratamento ao autor da demasa pode prexudicarnos. Estar debaixo do foco nos erosiona. A verdade é que me deron un tratamento que non esperaba.

Como nunca nas túas obras literarias, unha cita é o preludio de dez filas simples. Nela, di que os escritos son contos, “o que se chama historia chipia”, que se basean en xente e feitos reais, que vostede engade literatura, “para que o que eles viviron tome un valor simbólico”.

A cita, neste caso, ten razón: todos os contos teñen como base un feito concreto, da realidade. É suficientemente aprehensible para os da miña xeración o que se esconde tras o acontecemento de que se trata. Detrás do conto de Irauntza, por exemplo, está o asasinato de García Ripalda, en Donostia, en Gros. En canto a Joseba Elosegi, menciónoo por nome e apelido. É dicir, o que escribín non é unha ficción total, debe moito á nosa historia e á nosa realidade. A iso engadín literatura, a partir delas, e fichei un mundo ao redor delas, á miña maneira. O Katxalote de Franco, por exemplo, convertino nunha xigantesca vítima de todos os fusilados, un corpo enorme cheo de arpones que pode acoller a todos os fusilados. Por iso a cita: son feitos, non fixen unha simple reversión, metinos dentro dunha ficción.

O lector comprenderao?

Por idade...

García Ripalda, Joseba Elosegi, o Katxalote de Franco en Bermeo… nomes e feitos da época.

Son moi vello, do século pasado! E os meus pais, case do século XIX! Iso marca moito!

“Este libro pretende ser unha homenaxe á xente que quere facer da sombra á luz”, que lemos ao final da cita.

A fotografía que utilizamos na portada do libro chámase Itzala. É o nome que eu púxenlle, aínda que non teña nome en si mesmo, e o autor é bastante anónimo. Na portada aparece o carabinero, é dicir, o garda civil que opera na aduana marítima no porto, cun fusil nas costas, ao dez e vinte da mañá, proxectando unha sombra contra a parede posterior. Esa sombra caracterízame dunha época, é a sombra de Franco, é a da ditadura, é a da represión. En todas partes estaba a ditadura, tamén no traballo do porto, e, de aí, o libro está escrito en homenaxe a quen queren pasar da sombra á luz. Nunha lóxica, debería escribir no pasado, “os que querían da sombra á luz”, xa que todas as narracións están no tempo e no ambiente do pasado, pero tróuxeno a hoxe, porque sen aquela sombra de entón aínda temos moitas outras sombras. Claro que non é como entón. Antes, era posible unha loita unívoca contra a ditadura, había un inimigo principal! Agora, evidentemente, os vascos de clase baixa temos moitos inimigos.

Como fas todo ese ambiente e esa época para ficcionar desde o máis íntimo, desde o máis íntimo desa xente?

Iso é literatura, non? Equivócome cando falo de beizos dalgúns personaxes. Eu inventei uns personaxes e tentei darlles vida. Poida que saíronme demasiado ideologizados, pero eu coñecín a época ideologizada, e quizá non quite toda esa sucidade de encima. Iso é o que quixen facer ao fichar: escribir o que había en torno ao suceso.

Ficción, de onde bebes para escribir como escribes? Non é habitual entre nós o lume que vostede manexa, a ausencia de símbolos de escritura, esas cores do léxico…

Non o sei.

Os escritores en eúscaro compórtanse de maneira máis chan…

Creo que é un fenómeno xeneralizado escribir con suavidade… Os experimentalismos quedáronse moi atrás. Son cousas do século XX. Non creo que eu faga experimentalismo, pero intento cambiar as estruturas, rompelas, avanzar, construír paralelismos. Iso é algo moi común na literatura que lin. Na literatura en eúscaro non aparecen moitos personaxes humildes, tampouco o mundo industrial, onde a maioría da poboación vivía da industria, en Gipuzkoa e Bizkaia. Ese mundo non apareceu moito, salvo por un conflito en concreto. Pero, na normalidade, non aparece. Probablemente, porque a vida do traballador non é, desgraciadamente, moi novelesca, porque non ten moitas sorpresas, a menos que sexa un accidente grave. Este mundo industrial non aparece, por exemplo, o traballo portuario...

Son moitos os personaxes singulares do libro e, un deles, o fotógrafo: Rafael Artista Fotografo.

Tes máis dun fotógrafo sumado. A realidade portuaria ten moito que ver na creación deste personaxe. O porto industrial é un lugar moi fotoxénico: sucidade, bidóns, vagóns… O porto ten unha forte estética industrial, cun gran contraste. Non era estraño, pois, que o porto fóra tamén o lugar dos fotógrafos. Os portos de Pasaia, por exemplo, sempre foron os da prensa correspondente, a Comisión de Obras non tiña fotógrafos, pero sempre tiña algún encargo para eles. Os fotógrafos formaron grandes coleccións. Pasaia Antxo contou nun momento con tres fotógrafos profesionais para catro mil habitantes. Isto significa algo. Aínda hoxe, a familia dun destes fotógrafos doou dous mil negativos de cristal a un grupo cultural de Pasaia (Gipuzkoa). Nela vese a todo o pobo, desde antes da guerra até os anos 80. En canto á fotografía, eu vivía no porto e, de mozo, o meu pai dérame unha cámara que me sacou de contrabando dalgún sitio, e collía algúns carretes e andaba polo porto facendo fotografías abstractas e experimentos. Así pois, xa se dixo o que pertence ao fotógrafo.

O ambiente de Galego tamén está completamente presente nas súas narracións. Ou burro no conto sobre todo…

Pasaia conta con catro grandes distritos, un dos cales é Trintxerpe, totalmente galego nunha época. Aínda se escoita o galego nas súas rúas, aínda que agora se escoita menos, xa que os descendentes dos galegos de entón son máis euskaldunes que os galegos. Cando nós diciamos “bos días”, eles entendían “eu non”, é dicir, “eu non” ou “eu non”, e “eu tampouco” era a resposta habitual… entre os vascos! Isto demostra a forza da condición de Galego non só en Trintxerpe, senón tamén en toda a zona portuaria. A comunidade pobre era a máis galesa, viñan facer os traballos máis duros, os que ían a Terranova a facer bacallau... Xente que sufriu moito, galegos. Doutra banda, durante a República, os galegos saíron do porto de Donostia nunha manifestación tras varios meses de folga. Os gardas civís que lles esperaban en Ategorrieta, sete mortos, corenta feridos. Ao día seguinte, os titulares dO Día: “Un xentío con fins inquietantes achegábase á capital…”. Xustificando a matanza! O mundo das galerías que coñecemos era moi atractivo, tiña un club de boxeo e, por outra banda, xoguei no equipo de fútbol de Trintxerpe. Debo moito a Trintxerpe. Normal presenza no libro.

Sabemos para quen escribes tan ao revés: acórdasche dun lector culto, humorístico e apaixonado da literatura.

Hai que quitarlle a calor a todo. Un pouco culto, un pouco humorístico, un pouco literato.

Iso é o noso nivel?

Eu mesmo o son. Un pouco.

Na portada de Berria lemos que queredes traer á literatura o final do século XX…

Non tiña intención de escribir este libro, quería facer contos a partir de 1975, non, pero empecei a escribir e deime conta de que alí estaba sempre a imaxe de Franco e seguín adiante. Dicir que quero traer á literatura o final do século XX! Moitas veces nin sequera sei o que digo!

Non realizaches conferencias en Plateruena de Durango e na sede de Euskaltzaindia en Bilbao, organizadas polo euskaltegi Bilbo Zaharra. Tamén tivo euskera en ambos os temas. No segundo, “Algúns métodos vascos para acabar co eúscaro” é o título do teu discurso.

Penso que estamos nunha gran dispersión e sen forzas. Non sinto representado como vasco en ningures. Ese é o noso destino. Todos os políticos pertencen primeiro ao seu partido e logo son vascos. Se a nosa lingua estivese en bo estado non sería un problema, pero o problema é que os políticos mostran polo menos dúas veces a diglosia da nosa lingua. Anizado. Non son capaces de coser un discurso en eúscaro. Non hai unha linguaxe política xurdido do eúscaro, todo é tradución, todo é adaptación de termos en castelán. Iso, con todo, é importante, no fondo non teñen folla de ruta, non hai unha política concreta para o eúscaro. En todo caso, o eúscaro ten un problema sectorial, como antes tiñan á muller ou ao traballador en problemas sectoriais. Pero a lingua non é un sector, senón unha estrutura que o abarca todo. Ese é o noso principal problema, que os vascos non somos un grupo, senón un sector, e que, por tanto, non podemos superar este falso bilingüismo.

Na época na que presentaches as probas para a autopsia (Susa, 2010) tamén estabas en iso…

As probas aumentaron. Canseime de recoller os fragmentos, o asunto é do tipo do surrealismo. O que sucedeu en Vitoria-Gasteiz, pór na feira os allos porros á venda co cartón “porros” e como a que recibiu a prohibición da policía municipal. Aparecería nunha película de humor e a xente riría pensando que é unha forma de ridículización. Pero sucedeu na realidade! Até aí chegamos. Mentres tanto, non pasa nada. As políticas lingüísticas están ben, son moi axeitadas, avanzamos…