Estivemos en Arguria (faladoiro) con Ketxus Ponce para falar da rica colección que conseguiu (moi) no porón que realizou, xa que o hondarribitarra pechou (aguantado) o reto durante moitos anos. Por certo, como viches, aprendemos moitas palabras do pobo con ela. Con exemplos tomados dunha charla sobre o eúscaro do pobo polo escritor hondarribitarra Fernando Artola “Bordari”, a revista Hondarribia comezou a publicar palabras e os seus significados a finais dos 80. O exercicio interesou a Ponce e a un amigo, e decidiron escoitar con atención a linguaxe dos que lle rodeaban. “Unha vez posto o oído a iso, comecei a escoitar moitas palabras especiais que doutra maneira pasaríanme inadvertidas, en calquera ámbito: na reunión de veciños, no poteo da rúa, nas cancións de Txomin Artola, preguntando á xente adulta sobre isto e aquilo… As fontes eran moitas e eu escribía todo no caderno. Cando se difundiu o que estaba a facer, unha ducia de paisanos empezaron a proporme palabras e frases, por correo, verbalmente… Tamén o escritor ‘Bizargorri’ Jesús Mari Mendizabal, que foi o meu profesor de Eúscaro, fixo o mesmo exercicio cando veu vivir a Hondarribia; pasoume a súa lista e agregueima á miña. Aos poucos deime conta de que estaba a recoller un gran tesouro”.

E para compartir o tesouro, creou unha páxina en Facebook ao redor de 2009. Todo o material que se vai acumulando é a forma de ir rexistrando; “teño máis de 800 palabras, pero isto é infinito”. E, ao mesmo tempo, conta con máis de 1.620 seguidores en Facebook, que lle axudan a forxar e perfeccionar o vocabulario popular. O nome da páxina é Honddarbi, xa que contén varias variantes para designar ao propio pobo: “Hondarribia e Honddarbi son os máis comúns, eu úsoos os dous, segundo o contexto. A algún non gústalles Honddarbi, porque no seu día os iruneses utilizábano para insultar aos hondarribitarras, pero se os cidadáns fixeron seu o nome, paréceme que o debate é estéril. Mesmo chamarnos bikingo era un insulto hai tempo, e hoxe en día moitos hondarribitarras din que é viquingo, orgullosos”.

Ás veces a páxina de Facebook está máis activa, outras veces dorme, dependendo do tempo que poida dedicarlle o propio Ketxus Ponce. Agora está con moitas ganas e acaba de colgar máis palabras na rede social, as que se escoitaron nas conversacións da páxina web Ahotsak.eus. Escribe a palabra, acompaña unha fotografía e unha definición á beira, así como algunha frase para contextualizar a palabra. A xente deixa comentarios, que na súa casa a palabra ten outra pronuncia, que a usan nese tipo de expresións, que a ouviron noutro sentido… “O outro día puxen un rastro (un anciño), e un compañeiro de Facebook contestoume que non, que é un anciño. Delas aprendín a importancia de apuntar a fonte para saber quen, onde, en que contexto… utilizou a palabra escoitada ou lida. Agora escribo a fonte xunto á palabra, e iso dá credibilidade ao recibido, si non pode parecer que eu inventeino”.

Por suposto, os seguidores de Facebook tamén fan propostas. As máis recentes son a madeira (para expresar a choiva constante, a choiva) e a finxida (ahoberoa). Ponce cóntanos que ademais de subir novas palabras a Internet, recupera as que xa se puxeron hai tempo, e que o resultado é interesante porque ao redor desa mesma palabra xorde o contacto con outra xente.

Ligar, á maneira dos pescadores

Ponce di que o de Hondarribia é un dicionario rico. No interior do pobo, utilizábanse diferentes expresións e palabras entre baserritarras ou pescadores (portugueses, baserritarras e kaletarras son as tres comunidades históricas do pobo). É probable que, en calquera caso, o vocabulario relacionado co mar e a pesca sexa o máis frutífero deste pobo costeiro. Teñen moitas palabras para nomear os diferentes tipos de ondas (baga para a onda longa, anzol para a onda que rompe no medio do mar, aroia gotti, aroia betti para expresar as fluctuaciones da marea, atrapaza…). As locuciones tamén o testemuñan. Para ligar, por exemplo, apear; botar o pau; usar pelajikua (se o está tentando con todos); marcar o soar (se se lle nota que está disposto a facelo en mozas/chicos); darlle espada (a orca é espumosa, e a expresión utilízase para expresar que escorrenta aos demais)… Se o facemos en aparencia, peixe alfa (feo); berberiña (bonita); chopa, chop para falar co nariz longo…

A pesca mecanizouse e modificado, desapareceron moitos utensilios e cos anos perdéronse moitas palabras para nomealos. Da mesma maneira no caso do tempo: Ponce detectou cinco ou seis tipos de vento e outras cinco ou seis variedades de choiva, dada a gran dependencia que teñen os pescadores do tempo. “Estaban atentos á Lúa, á cor da mañá e da noite, ao vento… e tiñan a forma de nomear todo iso; hoxe en día o patrón consulta a previsión do tempo e sabe si pode saír ou non ao mar. A nosa linguaxe está condicionado polas formas de vida e costumes de cada época”.

Cal é a linguaxe do noso tempo? “Se antes moldeaban moitas expresións cun vocabulario tomado do mar, agora son fontes e referencias diferentes. Como consecuencia da globalización, por exemplo, escoitaremos ‘palabras’ nas rúas de Hondarribia, ou a influencia do castelán é grande na xerga actual (ze guai)”. Con todo, a linguaxe popular nótase no declive: “A miña percepción é que en moitas outras localidades os nenos e nenas conservan moitas particularidades do eúscaro, pero que en Hondarribia, en xeral, o eúscaro unificado ha prevalecido, máis que noutros sitios”.

“O eúscaro apaizado”, ou a lingua kaletarra vs académica

Ketxus Ponce traballa de forma amateur, pero a súa colección pode ser un bo punto de partida para quen queira realizar un estudo lingüístico máis profundo sobre a linguaxe de Hondarribia. Neste sentido, Zuckerberg dixo que lle gustaría publicar material nun libro de forma popular, como o faría a dinámica que leva Facebook. “Paréceme que ás veces a indumentaria académica afasta a lingüística do pobo. A lingua da rúa choca coa lingua que os académicos ‘mandan’. Como escoitei a un compatriota, o eúscaro é un apaizado. Aínda se ve nas películas, mentres que en castelán se recorre ao rexistro da rúa, en eúscaro a miúdo utilízase unha linguaxe moi técnica”.

Preguntóusenos se non sería interesante crear unha iniciativa como as palabras de Honddarbi que recoñeza a todo o País Vasco, para comparar e compartir as palabras e frases que se usan en cada pobo para denominar o mesmo. Na medida en que sexa útil para aumentar o coñecemento, sería benvido, respondeunos Ponce. Engadiu que noutras localidades hai proxectos parecidos e, aínda que se pensou que eran palabras usadas só en Hondarribia, logo deuse conta de que noutros lugares usan a mesma palabra, aínda que se atopaban xeograficamente distantes. Nos pobos costeiros, por exemplo, teñen moitas palabras en común relacionadas co oficio de pescador.

“Pegouse o cristal e fíxose cos ponpoyuanes”

Antes de terminar o coloquio, pedimos a Ponce máis exemplos de eúscaro de Hondarribia. Algunhas son: para insultar, pelado (avaro, avaro), cortado (home fraco, débil, deficiente), curto (home pequeno, gordo), fráxil (muller preguizosa). Entre os máis utilizados, o chaquetón (roto ou canso, segundo o contexto), o kape (tirado de cabeza de auga), o maxina (palabra comodín para designar calquera instrumento, sería a bicicleta maxina con patas), -kaká (moito diñeiro, caca de calor, moito diñeiro, moita calor), o chafo (libre), andare (marcharse), a billaba (travihucha), máis que o can (expresarse): “Esta pataca está máis costroso que un can”), txotx (mariñeiro novato), susa (quentada)… Relacionadas co mundo do caserío, galiñas temperás (muller parrandera), acurtar as vacas (levar á merenda), eia (cortello), txantxa (cepillo de arame para limpar porcos)… Unida aos verbos, -ketu (eginketu, fanketu, egin dut, joan naiz, izan) ou nugu (zuen). Atxamarta (traste), xarpota (parafuso), lodo (para expresar un ambiente pesado e confuso; “xente sucia, onte na taberna”), pichichindor (begitxindorra), kanttala (esquina, cantón), ponpoiuana (chiste), axexatu (xaxatu), bolari (pikutara), non moedas (francés). E no teu pobo, como se di…?

Xunto coa foto de arriba, na páxina ‘Palabras de Honddarbi’ di: TTIRRITTA. Grilo. “Kri kri kri kri... pronto ttugu ttirrittak kantan”.