Foi parlamentario entre 1990 e 2005. Vostede volveu ao Parlamento once anos despois. Que recordos tes?

Eu era novo e era a única muller. Entrei por primeira vez nunha institución, con moito medo. A situación política da época era moi complicada, xa que había varias expresións de violencia. Os membros da esquerda abertzale estabamos a traballar para solucionar a situación, reivindicando a necesidade de dar a palabra ao pobo para conseguir os dereitos que como pobo nos corresponden. Aprendín moito e non deixei de estudar. Son situacións distintas ás actuais, pero os nosos obxectivos políticos non cambiaron: Que o Pobo Vasco sexa consciente de si mesmo.

Cal é o motivo principal do seu regreso?

O que tes na cabeza non o deixas nunca de lado. Ás veces estás en primeira liña, ás veces máis atrás, pero sempre tes unha relación directa co que queres conseguir. Ao que engado: Cando Arnaldo estaba no cárcere, eu ía a miúdo a visitalo. Un día diciámonos/diciámosnos que volveriamos ao Parlamento. Entre outras cousas, para non perder lazos e referentes políticos. É dicir, que as persoas que traballamos na esquerda abertzale expliquen ben á xente por que cambiamos o cambio de estratexia e as formas de facer política para conseguir os mesmos obxectivos. Arnaldo transmite o seu carácter positivo á xente que lle rodea. A experiencia que temos inflúe na política, e chegado o momento, non podía dicir que non.

Cal é o cambio máis importante que notou no Parlamento Vasco?

A relación dos parlamentarios. Antes, todas as persoas falabamos, pero non de forma natural. A incomunicación política era evidente. Hoxe en día non falamos igual con todos, pero houbo cambios. Falar é fundamental, porque é un lugar para falar, como di a palabra parlamento. Espero que iso cambie aínda máis a situación e consiga chegar a acordos. Con todo, ao mesmo tempo, algúns parlamentarios quérennos levar á situación de hai vinte anos. Por exemplo, que Borja Sémper pida un xuramento ante a Constitución española. Pero, onde estamos? Semper é novo, non é Carlos Urquijo. Por tanto, hai algo que cambiar.

Tras o proceso de refundación de sortu, vaise a refundar realmente a esquerda abertzale?

É algo que está en mans de todos. Tras un debate en profundidade, concluímos que “a política debe facerse doutra maneira e contarse para facer todas as cousas con toda a xente”. Isto ten que supor cambios na estrutura de Sortu, cambios na forma de traballar, así como a integración dos que se quedaron fóra da vía. É un intento deste proceso: como traballar coa xente nos barrios e pobos, como transmitir os nosos obxectivos. Temos que traballar a forma de decidir, si facémolo ben, a esquerda abertzale será unha boa opción política para toda a sociedade.

Cumpríronse cinco anos da Declaración de Aiete e do cesamento da actividade armada de ETA en Euskal Herria. Hai quen opina que esa decisión tiña que chegar moito antes. Na súa opinión?

Non creo que teñamos que pór o debate nese punto. O punto está noutro lugar: nós estamos a facer política para que a sociedade teña novas oportunidades políticas para construír Euskal Herria doutra maneira. A análise débese facer en función da situación política e tomar as decisións en consecuencia, para levar a cabo a política máis axeitada e para que a cidadanía sexa dona dos seus dereitos. A esquerda abertzale traballou moito para que se dese a Declaración de Aiete. Decidiu que había que cambiar a súa estratexia e cambiar a estrutura das organizacións, e que todos o aceptasen e fixéseno xuntos. Foi unha decisión fundamental. A reflexión e a decisión trouxéronnos até onde estamos, a esquerda abertzale tomou as súas propias decisións e ETA as súas. Eu poría aí o punto de inflexión.

Vostede é avogado do “caso Cabacas”. Vostede denunciou a miúdo que é un camiño cheo de obstáculos.

Sabiamos que non ía ser fácil, desde o principio vimos que ía ser difícil aclarar o sucedido. Normalmente, a Ertzaintza leva cámaras de vixilancia a este tipo de feitos, polo que os arrestados foron trasladados neste caso, aínda que non foron acendidos. Na rúa hai cámaras, tamén diante da taberna do pobo de Kirruli, pero aquela noite non. Máis lonxe, as cámaras estaban en marcha. Normalmente estas imaxes son demandadas: investíganse armas, fundas de bala e pelotas, polo que neste caso non se fixo. Difúndense as dilixencias da Ertzaintza, que neste caso tampouco existen.

Así que es pesimista.

Os medios que temos son os que traballamos, os testemuños da xente que estivo alí, os vídeos que gravaron os aldeáns… É incrible que logo o fiscal teña que impulsar un procedemento para atopar as explicacións. O fiscal destes casos non solicitou dilixencias nin fixo propostas de investigación, segundo informou o Ministerio Público. Con todo, sempre coincidiu co que di a defensa da Ertzaintza. O avogado designado polo Goberno Vasco para este caso non fixo nada, o único que fixo foi a petición da acusación particular e sempre pondo obstáculos: “Non se pode facer nada porque o caso está baixo segredo”.

Nestes momentos hai seis persoas imputadas no sumario que investiga o caso.

Pero eles non actuaron pola súa conta, senón por orde. A orde fora ditada polo chamado Ugarte. Pedimos que se lle impute, que declare, pero o xuíz di que el non dixo nada, que non o fixo. A cuestión é que Ugarteko deu as ordes, iso está gravado: “Ide ao Pobo, tomade posicións, dispersade á xente, entrade con todo o que tedes”. Eu creo que decidiron non xulgar á Ertzaintza. Parece que teñen axuda interna, como nos comentaron os xuíces, teñen moi claro a súa opinión: non admitirán recurso, arquivarán o caso. A familia de Iñigo ha visto que a instrución non é imparcial e que non se pode aplicar. Cremos que hai suficientes datos e elementos para o xuízo. Pero os que teñen a última palabra non están a favor diso. A sociedade non o entenderá nin o aceptará. A actitude dos xuíces non debe obstaculizar o camiño. O Goberno Vasco di que está disposto a que o caso avance, pero...

Cal foi, en concreto, a postura do Goberno Vasco?

O anterior xefe do Departamento de Seguridade do Goberno vasco, Rodolfo Ares, non remitiu aos xulgados máis que o informe policial correspondente. O avogado da Ertzaintza, que non abriu a investigación, propuxo ademais que o que golpeou na cabeza a Iñigo non foi unha pelota, senón que nun principio expuxo que era unha lata de fume. O forense non o aceptou e entón cambiou de estratexia. Non fixeron nada esencial, só dixeron o habitual: que houbo incidentes, que algunhas persoas andaron con capucha... Querían incluír na súa estratexia acontecementos que ninguén vira. Os de agora, en cambio, “iso ocorreu cando o anterior goberno estaba”, din.

Que significan para ti as palabras Xustiza e España?

Absurdo. A xustiza e España non están de acordo. Unha cousa é a palabra e outra o que adoita suceder nos tribunais. Nas sentenzas da Audiencia Nacional española as decisións políticas están á vista. En primeiro lugar, non sabemos cal é o tribunal designado, os xuíces son designados artificialmente para fins e cousas concretas. Os avogados da defensa non podemos falar dos seus dereitos para lograr estes obxectivos, xa que utilizan a incomunicación dos xulgados. Desgraciadamente, hoxe en día a estrutura e as persoas seguen sendo as mesmas, polo que se iso non cambia, non se pode facer xustiza.

O cambio cara ao País Vasco parece ser difícil.

Nós queremos traballar a xustiza transicional para que o cambio se materialice, pero non a aceptan. Desde o Tribunal de Estrasburgo chegaron moitas resolucións sobre a tortura, instruír de forma incorrecta, pero non se fixo caso. Por exemplo, o xuíz Garzón alegou que ETA e Batasuna formaban parte da mesma estrutura para proceder á condena dos imputados no caso Bateragune [Otegi, Jacinto, Zabaleta, Rodríguez e Díaz Usabiaga]. Despois duns anos, cando está fóra do xuízo, Garzón dixo que “iso non era certo, a sentenza non debería ser así”. Ah, fora xuíz! Que clase de xustiza é esa?

Xustiza no marco do País Vasco, como o ve vostede?

Depende de como se produza e de que se trate. Hai casos nos que a xustiza se parece bastante. Aquí tamén, durante anos, tivéronse que aceptar os informes que preparou a policía. En principio, as palabras da policía e dos cidadáns deberían ter o mesmo valor, pero non é así nos tribunais. O da Policía ten moito máis peso, porque estivemos nunha situación sociopolítica concreta, porque un sector social e algúns partidos déronlle ese apoio político. Trátase do coñecido "caso Cabacas", xa que Iñigo morreu. Pero, cantas manifestacións en Euskal Herria resultaron feridas, cos ollos perdidos e os mortos? Rosa Zarra, por exemplo. Estes casos foron protexidos e cubertos, non se esclareceron. Moitas veces, por que os inimigos políticos non denuncian esta ou esa inxustiza? “E vostedes, eles?”, contestámoslles.

En 2006 fuches fundador do movemento Ahotsak. Reuniu a mulleres de diferentes sensibilidades. Ves hoxe necesaria unha iniciativa deste tipo? Sería posible reunir aos membros de entón?

Non sei si a mesma estrutura de entón é hoxe válida, pero o texto que asinamos entón é válido. Porque as mulleres temos que xogar o noso papel para cambiar a situación socio-política actual, nas negociacións ten que estar presente a perspectiva de xénero. O movemento debería continuar, máis aínda polo cambio de contexto político que se produciu por máis razóns.

Incluída a secretaria xeral do PSE-EE, Idoia Mendia?

Idoia Mendia asinou o documento basee de Ahotsak. Agora di que “o dereito de autodeterminación non ten de ser”. E en 2006 si? Con todo, non é unha persoa obrigada a dar por perdida. Temos que falar, eu creo que se pode volver á actitude de entón. Non só el. [PSE-EE] Rafaela Romeu, [PP] Laura Garrido e Arantza Quiroga tamén estiveron presentes.

As mulleres poden achegar algo especial á política?

As mulleres sempre fixemos de ponte, empezando por casa: cando hai pelexas, adoitamos ser os medios para solucionar os problemas. Non sei si depende da nosa forma de ser, pero, polo menos, pomos en práctica unha forma de facer as cousas. Nalgúns problemas demostramos que somos capaces de desbloquear a situación, de pór pontes e de traballar doutra maneira. Dous das cousas que aprendín en Ahotsak son: si es capaz de escoitar o que di o outro e o outro fai o mesmo, sempre hai un punto para chegar a acordos. En segundo lugar, cando chegas a ese acordo, non hai pasos atrás, ábrese a posibilidade de seguir adiante. Na arte, esta posibilidade debe ser traballada e ampliada para que sexa comenenciuda cando chegue o momento oportuno. O 25 de novembro celébrase o Día Internacional para a eliminación da violencia contra as mulleres. Sería un bo momento para que a Voz reiniciase o movemento ou algo parecido.