Cando en 1972 o lingüista Pedro Irizar (1910 Azkoitia-2004 Madrid) reuniu en mapas coloridos os resultados da enquisa realizada en todo o País Vasco, mostrábase que o eúscaro non cesaba en Amikuze: o 81% dos 8.419 habitantes por hora podían falar en eúscaro, o 90% na maioría dos pobos e o 58,8% en Donapaleu. 45 anos despois, estímase que o coñecemento do eúscaro está no 50%.

“Crese”… porque como EDB aparece no Repositorio de Datos Sociolingüísticos do Eúscaro, en Iparralde non hai datos por comarcas, moito menos no municipio. No conxunto de Zuberoa + Nafarroa Beherea, quen en 1996 eran capaces de entender o eúscaro (euskaldunes + case-euskaldunes) representan o 76,3%, en 2001 o 76%, en 2006 o 66,2% e en 2011 o 66,2%.

A interrupción da transmisión é aínda máis evidente no apartado dos “vascos”, entre os capaces de comprender e falar a lingua: 64% en 1996, 60,9% en 2001, 55,5% en 2006 e 52,1% en 2011. Esta perda do 8% en cada década asústalle ao euskaltzale.

Si fixámonos nos datos da EDB, sen ter en conta a evolución, soamente referímonos ás fotos de 2011, Nafarroa Beherea (52,1%) e Gipuzkoa (53,3%) presentan porcentaxes similares. O caso é que Irizar atopou en Amikuze o 80% e o 90% en 1972, mentres que en Gipuzkoa en 1981 os vascos supuñan o 39,5%. Desde entón non parou de subir unha cousa a outra.

Os euskaltzales de Amikuze, como o resto dos de Iparralde, non estiveron de brazos flexionados esperando a que o cadáver do eúscaro pasase pola rúa. En 1971 creouse moi cedo a ikastola de Amikuze, 45 anos máis tarde a escola infantil e en primeiro nivel xuntáronse 70 nenos e nenas de até 11 anos. AEK trata de reeuskaldunizar aos adultos con medio centenar de alumnos. E nos últimos anos, a asociación Zabalik está a concentrar esforzos e sacando máis novidades.

Comezando no ano 1983 co nome de Manex gogoan en honra ao escritor e frade Manex Erdozainzi-Etxart, no ano 1997 comezaron a súa colección de conferencias OtsailOstegunak. Desde entón, Zabalik conseguiu que Amikuz sexa o punto de encontro de persoas e asociacións que queren vivir en eúscaro, colaborando: O grupo de teatro Kitzikazank, o grupo de teatro Gaitz’amik e Txaranga de Amikuzeko Musikariak, Bertsu Eskola, o gaztetxe Aldaka, a Ikastola, AEK, a asociación de joaldunak Kilimon… Santibate e Libertiment, dúas das rúas de Donapaleu erdaldunatu, son mostra desta colaboración.

En 2011, cando a Ikastola cumpría 40 anos, organizaron a campaña “Amiñi bat, amiñi bi” para reflexionar sobre o movemento euskaltzale local e darlles un orgullo. Os esforzos materializáronse no libro “Hai alguén?” que explica a historia e a cultura da comarca de Amikuze. Preguntarse si hai alguén, ese é un das lemas dos euskaltzales que queren explicarse á luz do día.

Pero como se vai a avanzar en algo si hai menos da metade dos nenos e nenas da escola que aprenden eúscaro? A partir dos datos de Amikuze, o pasado mes de abril Zabalik publicou na súa páxina web, con datos de 2015, un estudo sobre a situación do eúscaro na maioría de Iparralde: “O eúscaro nas nosas escolas: todo e non todo…”

En comparación cos modelos coñecidos en Hegoalde, os nenos de Iparralde só poden aprender en Seaska no modelo D, chamado inmertsio, e en Amikuzen só o 9% dos nenos están a cursar estudos. Existen aulas bilingües para comparar grossamente o modelo B en moitas escolas públicas –non todas, como Arberatze, Arboti, Arüe, Behaskane, Etxarri, Domintxine, Mehaine, Mithiriña e Ozerain tampouco existe a posibilidade de falso bilingüismo– nas que traballan un 40%. A maioría, ademais, abandonará a partir do primeiro nivel calquera relación co eúscaro.

Por último, edúcase a máis da metade dos nenos e nenas amikuztarras sen chegar ao modelo A do Sur nun modelo que se asemella máis ao modelo G ou ao modelo X. E Zabalik chama á alarma: “Estamos nunha situación de urxencia cando vemos estes datos. Si nos anos seguintes o modelo B non se xeneraliza e o modelo D chega a cifras superiores, sabendo que as xeracións máis euskaldunes van desaparecendo na década seguinte, teremos dificultades para crer que aínda estamos aquí por encima de Euskal Herria”.

Amikuze é o exemplo exacto da decadencia que o eúscaro vive aínda hoxe en Ipar Euskal Herria e deu ao resto dos pobos vascos que pensar das súas situacións, supostamente mellores, pero no fondo moi precarias.

Iñaki Camiño presentou en febreiro de 2015 aos amikuztarras a análise lingüística da súa vella linguaxe case morto: Eúscaro de Amiküce. O escritor Mattin Irigoien fíxolle unha presentación en Donapaleu. Preguntámoslles aos dous sobre as claves do que sucedeu até agora e das ganas e impedimentos de face ao futuro.