No outono de 1894 Aña Etxegarai Debrua gañou o Premio de Bertsolaris de Euskal Jaiak de Hazparne. O cronista de L’ Avenir subliña este sorprendente acontecemento: “Antes só correspondíalle o xénero ao sexo forte –o bertsolarismo-, pero agora o sexo débil asumiuno”.

Por tanto, a sorpresa é que a muller sexa a gañadora. Porque non era a primeira vez. Mariana Hargain gañou o Premio Kanbo en 1888. En 1869, María Luixa Erdozio venceu en Sara, tamén seis anos despois. O Sr. D’Abbadie puxo como tema a solicitude de matrimonio a este último e ao zapateiro de Jatsu. En Le Courrier de Bayonne menciona que o señor Julien Vinson rebentara de risa a praza. Engade, con todo, que non era habitual que as esposas bertsolaris cantasen. No mesmo certame, dous anos despois, tres de cada cinco bertsolaris eran esposas.

Desde que o bertso é bertso, as esposas cantaron bertsos. E sempre houbo mecanismos de poder para que non aparecesen ou desaparecesen da praza. Para que se realicen. O máis destacable é que sempre houbo mulleres que se enfrontaron a estes mecanismos. O destacable é que en si mesma converteuse en invisible ou nunha excepción.