Hai antoloxías da literatura vasca, organizadas por xéneros: poesía e novela. Antigüidades ou modernas. Son atractivas? Poden ser interesantes, pero como din os nosos interlocutores, “non ofrecen unha visión completa, están moi limitados”. O primeiro número da nova antoloxía –desde a Idade Media até o século XXI– xa se pode ler: “A nosa intención foi facer unha antoloxía máis completa, trouxemos máis autores e textos: engadimos entradas, subtextos e notas de pé. Non están no eúscaro unificado nin no molde orixinal, senón entre os dous”, dinos Karlos Otegi. Na antoloxía participaron un total de once persoas. A principal característica foi o traballo en equipo: “O grupo é moi apropiado, porque reúne a xente da literatura de Iparralde e de Hegoalde, formada e experimentada”, engade Sebastian Gartzia Trujillo. En palabras de Iratxe Retolaza, “esta antoloxía non é un traballo de investigación, senón de divulgación de alto nivel. Hai bastantes estudos literarios, pero o campo do ensino non está ben completo”.

O campo dos escritores e textos clásicos estaba incompleto. Os clásicos están en bibliotecas antigas e arquivos, pero non en centros modernos, nin en soportes axeitados. Os responsables da nova antoloxía fixeron de ponte. Vén ocupar un espazo entre afeccionados á investigación e á literatura, considerándoo un medio idóneo para o ensino. Deron un paso máis no camiño da antoloxía anterior, actualizaron e adaptado os textos.

Para Gartzia Trujillo foi unha gran experiencia profesional: “Recibín moitas sorpresas nos textos antigos. Aínda que é o meu ámbito, hai máis e mellores textos dos que pensaba, cousas máis interesantes do que pensaba. Ao analizar un texto hai obstáculos, pero a medida que o traballas, aprendes a gozalo”. O maior pracer que lles deu o traballo foi ese: “Facilitamos a comprensión dos textos a través da información. Pero iso non é filolóxico, son notas para entender o texto”, precisou Otegi.

Historias de historia

Os vascos non coñecemos ben a historia do noso pobo. Podemos coñecela a través destes textos. Por exemplo, as discordias dos nosos parentes chegaron a través da literatura: “O libro, en si mesmo, non é historia da literatura, pero se pode aprender historia a través destes textos. Os libros de historia a miúdo teñen un contexto político, pero onde están os textos vivos da súa época? A literatura sempre conta unha historia, nós trouxemos boas historias. Fan falta os dous. O sucedido na historia tamén o é de historias”.

Os vascos de hoxe en día pensamos que os textos antigos, tanto cancións como bertsos vellos, eran os máis incultos, dixéronnos os membros de LIBE: “Moitas veces pensamos que os nosos vellos textos son pobres [Gartzia Trujillo fala], quizá son pobres porque non son moitos ou porque son curtos, pero en canto a beleza son marabillosos, hai metáforas valentes e bonitas. Non coñecemos a autoría de moitos destes textos, pero insistimos en que eran xente culta”.

Retolaza subliñou que “moitas veces nos desprezamos e os recursos que se empregaban na literatura oral son enormes”.

Estrutura do libro

O libro está estruturado por autores e textos. Se os autores teñen suficiente identidade, obra ou calidade, ofrecéuselles un capítulo. Bernat Etxepare, Joan Pérez Lazarraga e Joanes Leizarraga presentan senllas seccións. Por iso, a sección I, que recolle as antigas Cancións e Versos da Idade Media, está organizada en xéneros, temas ou grupos. Moitos destes autores de cancións e versos antigos son anónimos. No deseño dos textos non só tívose en conta aos autores, senón que os protagonistas que aparecen nos textos teñen un lugar destacado na literatura medieval. É máis, a crenza de que os textos antigos son de clérigos está bastante estendida, pero a maioría dos textos daquela época son de xente civil. Non é casualidade que estes textos fosen anteriores a Etxepare, precedidos do libro de Etxepare Linguae Vasconum Primitiae: “O Concilio de Trento cambiou radicalmente a cultura vasca. Existe un documento onde se recolle que as eresias foron prohibidas. Son a expresión da cultura anterior ao Concilio de Trento, e xusto despois, como consecuencia do cambio cultural, todas elas reducíronse”, sinala Retolaza.

Os responsables elaboraron os textos recibidos polos historiadores, recolleron a historia dos documentos, e o seu traballo consistiu en situalos cronoloxicamente de forma precisa: “Algúns están recollidos verbalmente, moitas veces podes comprobar a data do texto en torno ao evento, pero tivemos que ser moi prudentes”, dixéronnos.

Límite do Concilio de Trento

Na obra de Etxepare hai unha visión do mundo anterior a Trento. Por ser sacerdote, é significativo como escribiu sobre as esposas e os sexos. Estes poemas do século XVI foron logo racionalizados: “O Concilio de Trento tivo unha mala influencia na visión que propuña Etxepare. Publicouse a súa obra, pero xusto na época do cambio cultural”. O autor do primeiro libro publicado en eúscaro, Linguae Vasconum Primitiae, reflectiu na súa obra outra visión da cultura. Esta antoloxía recibiu, entre outros, os poemas Emtzen fabore de Etxepare e Disputa de Amoros, que foron traducidos ao castelán. As cartas de Etxepare Bernard Leheteri abren o capítulo II.

O capítulo III está dedicado a Joan Pérez Lazarraga. Lazarraga era nobre e euskaltzale: “XV. e na XVIa Lexión.Nos séculos XV e XVI, o eúscaro tamén era lingua nobre. Hoxe en día, o eúscaro daquela época é considerado como lingua dos pobres e dos campesiños, pero non, é tamén lingua dos nobres neses séculos, os textos están escritos por xente culta. A maioría destes vellos textos son do oeste e de Navarra”, afirman Gartzia Trijullo e Otegi. Paradoxalmente, os menos textos son de Gipuzkoa.

Como curiosidade, a I.Os textos de María Estibaliz Sasiola e a canción de Perutxo foron atopados entre os textos de Lazarraga: “Patri Urkizu cualificounos de textos de Estibalitz de Sasiola, tal e como sinala o propio Urkizu no seu artigo. Cando os autores non teñen un peso significativo, adaptáronos no apartado de grupos de texto. Con todo, os textos de Sasiola son o achado dunha situación histórica, froito das primeiras mulleres escritoras testuak.Egiari, se non é así, non é do todo certo, até hai pouco, xa que Bixenta Mogel é considerada a primeira muller escritora. Con todo, nós consideramos estes textos como creados por Sasiola”. En palabras dos interlocutores, aínda hai algo que investigar por iso.

Parentes Maiores

A historia chéganos a través dos enfrontamentos protagonizados pola xente. Os euskaldunes non son diferentes aos doutros países. Os textos da Idade Media refírense sobre todo a conflitos, incluíndo textos de amor, tanto aquí como en España e en Europa: “Estas aparecen no primeiro capítulo, logo veñen os autores da época dos reis. Empezando por Etxepare, despois por Leizarraga. Isto tiña que ver coa Juana de Albret”. Os reis axudaron a imprimir os manuscritos. Con todo, a obra de Lazarraga é un manuscrito, sen publicación, non foi impresa”.

O apartado V é unha excepción, pertence a Leizarraga, son as traducións de textos: Ademais dos textos de Joana de Albret e Euskaldunes, hai fragmentos dos Evanxeos e a Apocalipse: “O tema foi moi discutido. 'Temos que introducir as traducións na Antoloxía da Literatura Vasca?'. Demos un golpecito na dúbida. Dado que as traducións son tremendas, Anjel Lertxundi recoñeceu que se trata dunha obra fundamental. Xunto aos libros creados en eúscaro ou publicados por primeira vez, foi unha excepción a de Leizarraga, que ofrece un modelo lingüístico”.

Nos apartados V e VIN adáptanse as Cartas e Paremias. As cartas son de Bertrand Etxauz e da señora de Urtubia. Os manuscritos de Etxauze atópanse na Biblioteca Nacional de París e os de Urtubia en Simancas (Salamanca). As paremias son os Refráns e Sentenzas (1596) de Esteban Garibay. As paremias, os adagios, os axiomas e os refráns son en castelán: “Son as cartas e as paremias literatura?”. Tamén nisto produciuse unha discusión: “Si e non. Con todo, decidimos incluír estes dous apartados”. En palabras dos interlocutores, as cartas foron redactadas en eúscaro, aínda que foron redactadas en dous idiomas. “Algunhas son claras en eúscaro, outras son incertas, primeiro en castelán e logo en eúscaro. Moitas son as súas traducións, máis que traducións. Trátase de refráns verbais, que se reciben, nunha ocasión, en eúscaro e noutra en castelán. Por tanto, non se sabe en que idioma están creados”.

Os refráns eran considerados naquel tempo como xénero literario, a diferenza das cartas. A pesar de que naquel momento non se consideraban como talles, hoxe en día volvéronse moi significativos, xa que estas persoas históricas elixiron o eúscaro e cultivaron a retórica: “R. Segundo M. de Azkue, [en palabras de Gartzia Trujillo] no século XVI escribíronse cartas en eúscaro, algunhas delas de carácter comercial e moi ben escritas. Tamén hai cartas de espionaxe e guerra”.

“A xente di [Retolaza e Otegi falan] que a nosa literatura é débil, pero sempre porque se compara co español, o inglés, o alemán ou o francés. Pero non se pode comparar. Non falantes en tamaño e extensión, nin portugués nin catalán. Hai que comparar a literatura vasca de entón coa de Albania ou Estonia. Estes textos son os mellores da época, xa que historicamente son moi representativos. Ademais, non só trátase do que nós tomamos desde hoxe como texto literario, senón que o libro está feito no percorrido da historia“. En opinión de Gartzia Trujillo “o problema non é o da lingua nin o dos falantes, nós temos xente boa en literatura, pero non tivemos universidade nin institución. Non tivemos as condicións axeitadas para recibir unha literatura máis próspera”.

A cultura segue necesitando recursos económicos. Esta antoloxía é un proxecto de longo alcance, e o primeiro número tivo unha especial relevancia. E é que, segundo os interlocutores, cando falamos da nosa cultura, téndese a considerar os traballos de fai 20-40 anos como clásicos: “Temos que ter en conta os de hoxe, pero é conveniente saber que liñas e xéneros literarios traballaron os autores antigos. Aínda por riba, para coñecer a influencia das súas características na literatura actual. Para coñecer a literatura dos anos 80 do pasado século é necesario coñecer a literatura dos anteriores, xa que eses autores recorreron ás raíces dos de entón”.

Transmisión interrompida

Transmisión interrompida. A día de hoxe dáselle moita importancia ao anterior e non ao anterior. Otegi, Gartzia Trujillo e Retolaza subliñaron que o libro é un traballo en equipo: “Entre todos fixemos a selección. No libro eu [Gartzia Trujillo] traballei con Iratxe na primeira parte, pero non o fixemos sós, os criterios e as características principais foron acordados entre todos, a opinión foi de todos. O libro foi moi polémico”. Segundo Otegi, “o debate principal centrouse na elección dos textos, na adaptación. Por exemplo , H si ou non. Ponche aquí e aí non. Decidiuno a maioría”.

Os debates foron tan intensos que se debateu entre o “autor” e o “responsable” das seccións: “Non somos os autores deses textos, somos os autores das entradas e das observacións, entón o mellor é dicir que somos os responsables”.