Dez son os autores vascos menores de 30 anos que publicaron un libro de literatura para adultos: Alaine Agirre, Itxaso Araque, Amaiur B. O documental conta coa participación de Blasco, Hedoi Etxarte, Gari Irazusta, Anartz Izagirre, Gorka Salces, Danele Sarriugarte, Garazi Ugalde e Samara Velte (Kattalin Miner, proximamente). Salvo Agirre, Blasco, Etxarte, Irazusta e Velte, os cinco restantes han saído á praza cunha bolsa ou premio, mentres que o de Irazusta é autoeditado. Doutra banda, hai

20 anos de diferenza entre as dúas últimas bandas literarias que estiveron aquí –en 1993 manifestouse a Banda Lubaki, en 2013 lanzaron o iepa-kaixoa da Banda ITU–. 20 anos, coas súas follas outonais, 7.306 días, cos seus melancólicos atardeceres, entre os dous últimos grupos de mozos que se reuniron de forma continuada para facer literatura –poida que sálvense os da revista Vladimir ou o defunto Kevin Heredia–. Que é o que une estes dous datos, alguén podería pensar, por que se enroscaba a espiral, escarba en conexións pouco sólidas, suxerindo unha posible crise, cando e agora, nun momento no que a literatura vasca avanza máis sa que en Mariño Jaizkibel.

Pero supoñamos que detrás destes datos hai un tema interesante, que hai razóns para debullar, e que, como ese experto investigador, dámoslle a volta á pregunta: por que un día novo volve a casa esgotado do seu traballo, devora unha ensalada farrapenta, dá unha cunca de café, ponse fronte ao computador e escribe, por exemplo, unha novela robusta (salvo dunha función sobrenatural terapéutica). ), Ramón Saizarbitoria di –e Ustela, Oh! Moitos dos mozos que traballaron en revistas literarias de Euskadi e da época sentírono de forma similar–: nos seus comezos, escribir sen ter grupo ao seu ao redor non tería sentido. Ao parecer, motiváballes a seguir escribindo cando se daba conta de que entre todos eles estábase facendo algo polo pobo. Que pasa coas almas solitarias de dúas décadas entre as canosas de Lubái e as peles lisas da ITU? Por que se pegarán as nádegas ao banco durante moitas horas, entregadas por completo á literatura? Pola cultura vasca? Para pór o seu granito de area na construción nacional?

Escusas de IKEA, dirá alguén con moita razón. Pero, quen teña ganas de escribir, atopará tempo e modo para facelo onte, hoxe ou o día de San Fermín. Pero a cuestión que aquí se quere expor é outra: si neste panorama as condicións actuais son as máis axeitadas para un mozo que quere probar a literatura, ou, dito doutra maneira, se as condicións fosen diferentes, non habería un movemento literario máis forte entre os mozos. Ou expóndoo dunha terceira maneira: se hai vontade de colectivizar un pouco o salto á literatura xuvenil, para superar o modelo actual de bolsas e premios que admiten a un único gañador (e a moitos perdedores) e empezar a idear outras fórmulas.

Falta de feedback

Volvamos ás palabras de Saizarbitoria: “(O dos premios) é un tema moi serio, porque cada vez que alguén premia déixanse outros sen premio”. Aínda que pareza a verdade de Pello, a frase ten o seu fundamento, non hai nada que dicir se quen participan nestes premios son mozos recentemente nados. Itziar Ugarte, da banda ITU, sinalou recentemente: “A moitas persoas novas, a única vía que nos queda para publicar é presentarnos aos concursos e, a través deles, dar o salto ás editoriais. Este sistema, ademais de xerar competitividade, supón deixar moitos textos no caixón. Por iso creamos Lekore, porque necesitabamos un espazo para publicar libremente textos das persoas novas”. Iso é, no fondo, revístaa Lekore: un intento de facer fronte ás normas de xogo existentes.

As bolsas e os premios son espadas de dobre fío, para quen ten afección á escritura pero nunca publicou nada: en caso de gañar, ademais de publicar o seu primeiro traballo, son un estímulo para seguir escribindo. Con todo, pode suceder que un mozo que se presenta ás convocatorias e non recibe ningún premio, se desaliente definitivamente de calquera intención literaria. Non, seguramente, porque estaba cegado polos premios ou pola publicación, non porque se representase nas páxinas culturais do xornal, coa ópera prima debaixo do brazo e os titulares pomposos. Apartarase da literatura, sobre todo, porque non atopou a ninguén –á parte de amigos próximos– que lle dea feedback do seu traballo, alguén que lle explique si fixo algo serio, malo ou mediocre, e porque, na súa falta, as bolsas e os premios que non gañou poderían desempeñar esa función –e, por suposto, como se entende habitualmente a falta de resposta por entender a falta de resposta–.

Botou de menos ese feedback Ekaitz Goienetxea, recentemente galardoado co Premio Igartza. Hai dous anos presentáronse dous traballos ao concurso de contos Gabriel Aresti e ambos foron premiados. “O máis antigo dos contos, a pesar de presentarse a outros concursos, nunca recibiu a máis mínima mención. Até entón fora invisible. Porque os concursos literarios tamén teñen ese aspecto: son discriminatorios. Para min o máis cruel era non recibir nin unha soa mención. Nin sequera sabía si aquel texto tiña algún valor literario. Polo menos estaría ben recibir un breve comentario de texto do xurado, se viron algo que mellorar, que lles gustou e que non, se teñen algunha recomendación”. A este baleiro ocórreselle que, á marxe dos concursos literarios, créase unha rede de lectores críticos para que calquera escritor novel, ou non tan principiante, poida enviar as súas obras. Por certo, Goienetxea engade: “Hai cinco anos de diferenza entre os dous contos que enviou ao concurso Gabriel Aresti: despois de escribir o máis antigo, tardei cinco anos en escribir un novo conto”.

Escribir por diñeiro

Aquí e agora hai quen escribe literatura en eúscaro por diñeiro. Paradoxalmente, pero outra das consecuencias do modelo de bolsas e premios é que, aínda que en teoría se crearon para axudar aos amantes da literatura na súa afección, pode suceder que, polo caramelo do premio, gañe xente que non escribiría nunca se non fose polo caramelo do premio. Por parte do gañador, a elección é totalmente lexítima, pero non parece coincidir co obxectivo do premio. É dicir, se falamos de dar un empuxón aos mozos que queren escribir literatura, a fórmula actual de premios e bolsas quizá non sexa a máis eficaz.

Goienetxea, apaixonado da literatura, escribiu por diñeiro. Gabriel Aresti tomouse o traballo de preparar o segundo conto do concurso, xa que estaba en paro e buscaba ingresos: “Como redactor vin unha oportunidade que non me prexudicaría probar. Quen nos afixemos a traballar aquí e alá estamos atentos a convocatorias de bolsas, concursos ou axudas. É tamén unha forma de conseguir ‘emprego’. Cada un no seu ámbito respectivo. E como eu teño experiencia en redacción e un pouco de creatividade, atrevinme a presentarme ás convocatorias literarias”.

Nos premios, o xurado valora, polo menos, o texto literario. Nas bolsas, pola contra, as razóns extraliterarias poden ter un peso importante, por exemplo a habilidade coa que vendes o proxecto. Así viviu Goienetxea: “Presenta un proxecto, defende que serás capaz de desenvolver ese proxecto, argumenta que debes seducir ao xurado sabendo que... E se elíxenche a ti, entón tes que empezar a traballar. Nas dúas bolsas que me deron este ano, xurdiume a dúbida de si non foi porque desenvolvín a capacidade de argumentar ben un proxecto ao longo dos anos de experiencia no ámbito da publicidade”.

Colectivización de beneficios

Polo demais, non é fácil propor detalladamente fórmulas útiles, pero a dirección que deberían ter é bastante clara. En xeral, as cuestións que se mencionaron en moitas ocasións sobre os premios teñen a mesma importancia para as bolsas e premios para mozos. Son voces que defenderon unha distribución máis colectiva de beneficios en comparación coa competencia e as fórmulas de exaltación duns poucos escritores. Unha idea en profundidade une estas propostas: hoxe en día, aquí, a maioría dos artistas non teñen máis opción que crear de forma precaria até gañar algún certame ou unha convocatoria de bolsas, e iso hai que darlle un envorco, para que quen queira crear algo poida participar no proceso nas condicións máis dignas posibles, como é o caso do teatro, que cada vez son máis as compañías que defenden esta fórmula. Non é o clamor de onte ao mediodía. Os comentarios de Saizarbitoria sobre a Asociación de Escritores Vascos remóntanse a 2001: “Estou seguro de que coa cantidade de diñeiro que gastan en premios literarios e en cousas menos necesarias, unha ducia de escritores, sen máis traballo, teriamos suficiente para vivir entregados á súa produción”. Logo engadía: “Isto sería un tema para tomalo en serio, pero é que os escritores somos como somos e non o imos a tomar en serio”.

Outros ecos parecidos podíanse observar no texto publicado hai un ano por Mikel Peruarena no seu blog para explicar a renuncia ao Premio Euskadi de Literatura. Isto –ao ser o contexto– puxo no punto de mira á administración pública. Parecíalle que a produción literaria, a creatividade e outros medios de promoción dos autores están sacados da súa pugna: “Paréceme un pequeno instrumento de premios e moléstame”. Ademais, defendía que os concursos literarios pódense facer doutra maneira, e que, por exemplo, no canto de outorgar un único premio, sería máis apropiado destacar unha ducia ou media de libros publicados ao ano “facendo ademais unha crítica imprescindible a estes libros”. No mesmo texto citábase outros instrumentos para fomentar a creatividade con diñeiro público, como a creación de estatutos fiscais especiais para os creadores ou a creación de incentivos fiscais: “Supoñamos que aos autores que van publicar o libro este ano devólvaselles un tanto ao facer a declaración tributaria. Ou crear axudas especiais para desempregados”. Na actualidade non existe ningunha bolsa literaria integramente pública para mozas.

Ainhoa Larrañaga formou parte do xurado dos Premios Euskadi de Literatura nos últimos anos. Tamén menciona a necesidade de ir máis aló da fórmula de bolsas e premios para fomentar a creación cultural. Pero ve un gran impedimento para iso: “Nós non temos un Estado e, por tanto, un instrumento forte para protexer a cultura. Temos premios literarios ou outras iniciativas similares, pero como administración subalterna só chegamos a iso”. Pódese pensar, por tanto, que a posta en marcha destas medidas non é tan fácil como parece, que temos as mans atadas, porque estamos baixo o dominio de dous estados. Neste panorama, poderiamos tentar utilizar as competencias que temos polo menos para impulsar iniciativas máis democráticas de creación cultural, ou, se non, seguir así e trasladar esta cuestión á sala de espera das cousas que cambiarán coa consecución dun Estado propio. Ao día seguinte da independencia espéranse grandes novidades neste pobo.