En xuño de 2014, o Consello de Dereitos Humanos da Organización das Nacións Unidas (ONU), composto por 47 estados, tomou unha decisión inesperada cunha proposta de Ecuador e Sudáfrica: crear un Grupo de Traballo Intergobernamental para regular a responsabilidade das empresas transnacionales en materia de dereitos humanos. En particular, a súa función é propor un tratado internacional vinculante.

Como de costume, o Consello reuniuse en Xenebra (Suíza) para deliberar sobre a reforma sanitaria. Mentres tanto, no exterior, centos de membros da sociedade civil participaron no Tribunal Permanente dos Pobos para influír na decisión dos representantes estatais. A pesar do pequeno paso, recibiron a noticia con alegría, xa que a tendencia que até entón dominaba rompeuse. “Á hora de falar das transnacionales”, explicou entón Juan Hernández Zubizarreta, profesor de dereito internacional e membro do Tribunal dos Pobos, “a lóxica da ONU foi a lóxica das normas brandas, a lóxica da responsabilidade corporativa dentro da ética empresarial, de acordo coa vontade propia”. En definitiva, non hai regras vinculantes que poidan dar lugar a sancións, grazas.

Segundo aprobou o Consello de Dereitos Humanos, o novo grupo de traballo deberá dedicar as dúas primeiras sesións, a de 2015 e a de 2016, a escoitar e informar os expertos. Esta etapa, que finalizou a pasada semana, prolongarase até o próximo ano 2017, cando se presentará e debaterá o borrador dun convenio internacional que culminará cunha reunión bilateral.

O texto definitivo do pacto non se pode adiviñar para cando se poida acordar, xa que a ONU é unha organización moi lenta e non se pode dicir con certeza se finalmente vai entrar en vigor, entre outras cousas porque hai fortes resistencias no propio Consello de Dereitos Humanos da ONU. Os Estados máis ricos (EEUU, Xapón, todos os da Unión Europea…) votaron en contra da creación da Comisión Intergobernamental. As únicas potencias que votaron a favor foron China e Rusia, “probablemente por razóns de geoestrategia”, segundo Hernández Zubizarreta.

Contra a impunidade sistemática

“Non sabemos até onde vai coincidir o borrador que presentará o grupo de traballo coas nosas peticións”, explica o profesor da UPV/EHU. Por unha banda, Hernández acudiu a Xenebra como representante do movemento popular, membro da campaña internacional Dismantle Corporate Power (Derrubar o Poder Corporativo). Pero este ano tamén participou de forma oficial na reunión do Consello, xa que foi un dos expertos invitados.

“Hoxe en día, e así é como empecei a miña intervención, a impunidade das transnacionales é sistemática”, di. “Teñen un poder tremendo, un poder político, económico, mediático e xurídico. En canto a este último, o motivo é que existe un gran desequilibrio entre os dereitos e os deberes das transnacionales. O dereito que protexe aos primeiros é duro e execútase. Pola contra, as súas obrigacións réxense polo dereito internacional dos dereitos humanos, e ese dereito é débil”.

Un exemplo: Aínda que a Organización Internacional do Traballo (OIT) haxa un acordo contra o traballo infantil, un Estado pode aceptar que os nenos de máis dunha idade traballen e a transnacional que nela traballan pode beneficiarse diso mentres non infrinxa a lexislación dese Estado, que o dereito internacional non lle impide.

“Ao dereito internacional fáltanlle dentes”

A campaña Dismantle Corporate Power reclama que o tratado que debe propor a ONU obrigue ás transnacionales, en todo momento e nos países nos que se atopen, a respectar o dereito internacional, non só local, senón tamén local. “Ademais, cremos, e isto é moi importante para nós, que hai que crear un tribunal que faga cumprir todo iso”, di Juan Hernández Zubizarreta, “porque, como din moitos expertos, ao dereito internacional fáltanlle dentes, non morde. Podes ter moi bos acordos, pero se non hai un órgano que o faga, non vale moito”. En calquera caso, o profesor considera que a creación dun tribunal internacional deste tipo é un obxectivo moi difícil, “xa que non vai ser nada fácil que os estados acepten algo así”.

Mentres non haxa un tribunal destas características, o que se chama estratritorialidad no dereito pode utilizarse para denunciar e xulgar as violacións dos dereitos humanos cometidas polas transnacionales, outra das demandas da campaña Dismantle Corporate Power. “A estratitritorialidad pode supor que calquera poida denunciar unha transnacional, non só no país onde se produciu a vulneración de dereitos, senón no lugar onde dita transnacional ten a súa sede central”, explicou Hernández Zubizarreta.

O profesor lembra a caída do edificio en abril de 2013 que causou a morte de máis de 1.000 persoas en Dakhan, a capital de Bangladesh. O desastre provocou o desastre do edificio, que a pesar das graves gretas mostradas polos traballadores permaneceu no lugar realizando roupa para transnacionales de diversos sectores. “Unha destas empresas é a española dO Corte Inglés, e si aplicásese a medida da estratritorialidad, a diferenza do que ocorre hoxe, poderíase denunciar nun xulgado de Madrid aO Corte Inglés polos sucesos de Bangladesh”.

Establecer a quen corresponde a responsabilidade, un dos maiores retos

Pór como exemplo esta empresa non é casualidade. De feito, O Corte Inglés non traballa de forma directa en Bangladesh, senón subcontratando a empresas locais. “Con todo, as mesmas condicións establéceas; é un dos moitos medios xurídicos que poden utilizar as transnacionales: a contratación de empresas locais. Que responsabilidades civís, penais… tivo finalmente O Corte Inglés en Bangladesh? Ningún”. Hernández considerou que o pacto que se debe crear debería ser unha arma para evitalo: “A responsabilidade debe ser imposta en toda a cadea de produción”.

Precisamente a definición do que é a transnacional será unha das tarefas máis difíciles do relatorio do Consello de Dereitos Humanos. E terá que loitar contra a vontade dos estados máis ricos. No movemento social xa xurdiu a dúbida de que si os poderosos conseguisen mergullarse por completo, merecería a pena facer un convenio internacional? O tempo dirao, e con toda a aparencia, non será un tempo curto.