“É unha gran sorte presentar esta película entre o documental e a ficción no Festival de Cine de San Sebastián, pero é máis sorte ter ao meu lado a esta muller: Carmen Silva Ferreira. Si non sabedes quen é, é un dos verdadeiros líderes da loita pola vivenda en Brasil, moi respectado”, afirma o director ao presentar ao seu principal protagonista.

“A película que veredes é un reflexo da realidade de Brasil, miles de persoas viven na rúa, os fabeles crecen nos arredores das cidades, e ao mesmo tempo hai miles de casas e edificios buxán abandonados no centro da cidade –Silva fala con dozura e firmeza–. Con todo, é un sistema moi inxusto, xa que en Sao Paulo, por exemplo, o goberno protexe estas casas, deixando á xente que entra nelas na rúa en nome da lei. O estado fai de escravo daqueles propietarios que abandonan estas vivendas e deben ao Estado unha fortuna fiscal; non ten sentido”.

Aínda que desde a década de 1980 os movementos en favor do dereito á vivenda traballaron na rúa, ante a gravidade do problema, unificouse o movemento e unha noite de 2003, 2.800 persoas ocuparon catro edificios no centro de Sao Paulo golpeando a mesa. Nos apartamentos e habitacións buxán que levaban máis de 20 anos deshabitados, organizaron masivamente as súas vivendas. En Sao Paulo os movementos que se estaban levando a cabo neste ámbito centráronse en dar visibilidade mediante unha acción directa aos traballadores sen fogar e aos cidadáns que se atopaban a piques de caer na exclusión social. No centro da cidade comezaron a ocupar os edificios esixindo un plan de vivenda de emerxencia. O movemento formalizouse en 2004 como punto de coordinación de diversos axentes e denominouse FLM: Fronte de Luta por Moradia (Fronte de Loita pola Vivenda) Teñen moita información na súa web. Hoxe en día hai máis movementos que traballan neste ámbito.

Organizando cidadáns sen fogar

Na película Era ou Hotel Cambridge documentouse a asemblea, que finalizou con berros de “Quem não luta está morto”. Os habitantes de todo o edificio reuníronse no primeiro piso para escoitar o que ten que dicir Carmen Silva.

“Hoxe celebramos a festa da ocupación. Todos participaremos, e os que sodes novos entre nós, tedes que vir. Durará 48 horas e os amigos dos outros tres bloques tamén están en camiño”. Pola noite pódense ver varios autobuses que corren a gran velocidade por Sao Paulo. Paráronse ante un edificio abandonado do centro, rompéronse rapidamente a porta selada cunha pa e en poucos minutos entraron centos de persoas. A tensión que transmiten estas imaxes é tal que o espectador pode quedar sen alento. Silva dá ánimos como “Adiante, entra, rápido, é a túa casa!” a todos os paulistas de todas as idades que baixan correndo de autobuses un a un e viven sen fogar na maior metrópoli americana. Unha vez que todos entraron no edificio abandonado, os autobuses marcháronse, pecharon a porta dun lado a outro e en poucos minutos chegaron os axentes da policía militar, que lles ordenaron que saísen dos altofalantes. Os centos de persoas que están no interior da casa contestarán que non. As bandeiras do FLM estarán colgadas nas xanelas. Outro edificio ocupado. Outra fronte aberta.

Segundo recolle a BBC nunha reportaxe titulada A vida en Sao Paulo, en marzo de 2015, nos hoteis ocupados por persoas sen fogar, segundo a Policía Militar, desde principios de 2013 até finais de 2014 ocupáronse 681 edificios ou terreos. En 2015 unhas 4.000 familias vivían no centro de Sao Paulo en edificios ocupados e coordinado por movementos populares.

O urbanista Jeroen Stevens, da Universidade Federal de Lovaina (Bélxica), que analiza este fenómeno político, explica o seu funcionamento da seguinte maneira: “Teñen unha axenda común para as ocupacións. Moitos traballan para concienciar sobre os deberes e dereitos das persoas que non tiñan na sociedade”.

Estes movementos optaron por vivir no centro da cidade e, por tanto, ampliaron o debate sobre a súa participación no escenario público, segundo escribiu a socióloga Janaina Aliano Bloch na súa ardua loita pola vivenda do centro de Sao Paulo. “As súas reivindicacións non só son contrarias á segregación do espazo, senón que tamén son contrarias á exclusión social e política. Estes movementos populares, que quedan á marxe do debate político, reivindican o seu lugar”, di Janaína A. Bloch.

O mineiro Jehova, que vive xunto a outras 23 familias, foi entrevistado hoxe na BBC. Di que até entón vía as ocupacións como “cousa de barrabás”, ata que tivo que ir vivir a unha delas. É o destino de miles de cidadáns precarios que non poden nin pagar o aluguer cun salario mínimo: Durmir na rúa, ir vivir en miseria a un fabel nos arredores da cidade ou ocupar unha casa.

En maio de 2007, Amnistía Internacional visitou outro edificio ocupado no centro de Sao Paulo. Isto xestionábao o movemento MSTC, que forma parte da FLM, e a representación estaba composta case exclusivamente por mulleres. AI explicou que case todas as familias que se unían ao movemento estaban en mans dunha muller, a maioría delas preto da exclusión social. Ai puxo encima da mesa que ás mulleres do MSTC veulles moi ben formar parte dun movemento e que por primeira vez moitas teñan experiencia no activismo político e no liderado. Tras unha potente campaña que conseguiu superar as fronteiras de Brasil, o Concello serviu para convencer a todos os habitantes do edificio de vivendas na cidade.

A terra, contenta de ouro e especuladores

Un dos líderes do MTST, Ghilherme Boulos, foi entrevistado na zona Ctxt en decembro de 2015. Nas súas palabras, "a loita dos sinhogareños aumentou moito debido á crise urbana que se profundou antes da crise económica. Os créditos concedidos a empresas inmobiliarias en 2004 ascenderon a 5.000 millóns de reais e en 2014 alcanzaron os 102.000 millóns de reais, o que supón un incremento do 2.000%. Ademais, o prezo da vivenda en Sao Paulo subiu un 212% en oito anos, un 260% en Río de Janeiro. Isto supón a expulsión da xente. Na cidade a gentrificación é moi potente, e o Mundial de Fútbol e os Xogos Olímpicos víronse acelerados. A xente está a desprazarse a zonas que están moi afastadas do centro, e aínda que se construíron 3 millóns de vivendas públicas, os prezos seguen en aumento. É unha máquina para crear Brasil sen fogar”.

En Brasil a terra converteuse en ouro segundo as súas propias palabras, e o aluguer, en cambio, era algo imposible de pagar. As ocupacións non só producíronse en Sao Paulo, senón que tamén se está estendendo a práctica noutras cidades do país. “Eu creo que é un fenómeno directamente relacionado coa explosión da especulación da vivenda”, di Boulos.

Tras regresar ao hotel Cambridge, o 16 de setembro de 2014, 250 policías militares lograron finalmente desaloxar o edificio, volvendo deixar na rúa a 700 persoas que residiran durante seis meses. Na cidade rexistráronse fortes enfrontamentos entre os desprazados a defender a vivenda e a policía militar. Os xornais recolleron en crónicas que algúns manifestantes e a policía lanzaron balas de goma, gas lacrimóxeno e granadas sonoras ao incendiar un autobús no centro da cidade.

No Festival de Cine de San Sebastián, Carmen Silva, unha das activistas e protagonistas, recibiu o aplauso dos asistentes tras a película. Non queren nada gratis. Queren pagar a súa casa a un prezo xusto.

“A pesar de que os medios de comunicación siléncieno, aquí o problema é o capitalismo. No lugar cambia a forma de lugar e en Brasil é moi salvaxe”, proclamou Silva. Continuarán presionando coa proxección do documental a nivel mundial e tamén organizando aos desafiuzados na rúa. E é que o reivindican a través da posta en práctica do dereito á vivenda. Como din, o que non combate está morto.