Cando e como comezou o activismo?

Nacín na década dos 80, en plena Guerra Civil. Unha das miñas tías, que pertencía a un movemento político de esquerda, foi secuestrada e desaparecida en 1981. Crecín na cidade, vivín lonxe da guerra nunha contorna segura, pero sufrín a perda da miña tía e ese baleiro. Por iso, con 15 anos, xuntámonos con outras persoas para curar feridas e traballar pola memoria histórica e empezamos a dar a coñecer o sucedido durante a ditadura. Camiñamos na liña do anarquismo. E xa en 2008, con 28 anos, empecei a cantar rap.

É difícil –ou máis difícil– ser muller en Guatemala?

É moito máis difícil. Desde a colonia, Guatemala estivo inmersa nunha guerra permanente. E as que máis sufrimos a violencia somos as mulleres. En concreto, a violación foi unha das ferramentas máis comúns que se empregaron nas guerras. Guatemala ten unha das taxas de feminización máis altas do mundo. Cada ano, ao redor de 700 mulleres son asasinadas e o número de mortes vai en aumento. Outra das enfermidades graves que padecemos en Guatemala é a proliferación de embarazos en adolescentes, que mesmo obrigan aos nenos a dar a luz. Moitas delas foron violadas por homes próximos ás familias e outras polos seus familiares. En Guatemala as mulleres non somos libres de camiñar soas en determinadas horas e lugares. Ademais, non podemos vestirnos con calquera roupa porque na rúa son moitos os homes que nos poden manipular. Todo isto que estou a contar dáse en toda Guatemala, é xeneralizado, tamén nas cidades.

E como é o teu día a día, sendo feminista activista?

Vivo nunha contorna segura e por iso teño moita sorte. Ademais, só un 2% da poboación tivo a oportunidade de estudar nunha universidade pública con acceso. Son unha persoa privilexiada en Guatemala. E, por suposto, na rúa e no ambiente de rap achégome aos meus compañeiros e amigos.

Que é hoxe en día o tabaco na sociedade guatemalteca?

É unha sociedade relixiosa e conservadora, e o Estado está estreitamente vinculado á Igrexa. Imaxínache que, aínda que o número de embarazos que se dan entre adolescentes é enorme, non queren permitir que se imparta educación sobre sexualidade nas escolas. E, do mesmo xeito, aínda que se dean moitas violacións, ninguén ten dereito a abortar. Recentemente foi a primeira deputada lesbiana feminista no Congreso que comezou a impulsar accións en favor das mulleres, pero os membros do seu partido din que non representa ás mulleres porque é lesbiana. Outro gran tabú que vivimos é a diversidade sexual dos cargos políticos. Os homes, por exemplo, non se atreven a recoñecelo e representan unha actitude agresiva de machismo en contra.

Até hai poucos anos criamos que Europa era a terra dos dereitos e dos logros, pero non é así. Que podemos aprender das loitas latinoamericanas?

En Latinoamérica sempre houbo escaseza de recursos, represión policial, corrupción, negación de dereitos...E en Europa tamén existiu sempre, pero sobre todo sufriron os migrantes e as persoas de cor. Agora, en cambio, tamén chegou ás clases medias, e como estas poden facer máis eco, é moito máis espectacular. Durante moito tempo os brancos europeos han ignorado as loitas das persoas de cor. E agora, cando comparten moitas destas loitas, é mellor que reforcen a súa solidariedade. En América Latina tamén é moi difícil fomentar as relacións entre os indíxenas rurais e outros. A ansia de riqueza do neoliberalismo é insaciable, polo que é mellor que nos unamos canto antes.

Como é a iniciativa Somos Guerreiras?

A arte é un proxecto para entendelo desde o empoderamiento das mulleres, que creei fai 3 anos. Quere facer posible que haxa máis opcións tanto para subir ao escenario como para facelo no día a día. A clave está en xerar alternativas que nos axuden a saír dos lugares que se nos impuxeron e a expresarnos como colectivos. As iniciativas das mulleres de hip-hop en Centroamérica e México céntranse nos procesos educativos, os espazos propios para o debate, a curación e a produción de eventos. Dentro da cultura hip-hop hai enormes desvantaxes entre homes e mulleres, tamén aquí. Por iso formamos e organizamos espectáculos de mulleres. Non esperaremos a que nos chamen os homes. Este ano fixemos 4 rapers por 8 cidades, desde Panamá até Cidade Juárez, no camiño realizamos talleres, concertos... e gravamos un documental que nestes momentos parounos de falta de financiamento.

Por que elixiches o hip-hop?

É unha cultura que concuerda comigo desde hai tempo. En Centroamérica estivo moi preto dos feitos reais e dos mozos. Para quen vivimos guerras, miseria e situacións de violencia tan duras, o hip-hop é un medio para manter a esperanza. A pesar de non ter estudos, podemos bailar, pintar, cantar... e á hora de falar de nós facer ver o que esconden os medios de comunicación. Cheguei ao rap a través da poesía. Rapa é a poesía do día a día, da rúa, da mocidade. Publicar un libro en Guatemala é elitista, non é nada fácil e ademais hai moito analfabetismo. Non hai cultura de afección á lectura. Por iso, a música permítenos transmitila a través da comunicación oral.

Cal é o principal reto do feminismo?

O feminismo, recoñecido e validado no mundo, ten unha perspectiva occidental. E iso é un enfoque moi teórico. Os pobos indíxenas e América Latina fan outras achegas ao feminismo, que inclúe a cosmovisión dos pobos, visións máis colectivas, menos individualistas. Desde o punto de vista occidental pódese dicir con tranquilidade que “teño que ser unha muller independente, irei á universidade”. Nós, pola contra, si fixámonos no colectivo e algunhas mulleres non teñen dereito a ir á universidade, decidimos seguir loitando. En Alemaña, por exemplo, collín a sorpresa de que alí o feminismo é unha cuestión de dereito. Alí non o entenden como nós, como unha relación entre mulleres, coa natureza e coa espiritualidade. O feminismo hai que sacalo dos libros e polo no corpo, levalo ao día a día, ao corpo, á alma.