O pasado fin de semana, as alusións a José Miguel Etxeberria Naparra volverían engordar os recordos de tempos de vellos temores e pantasmas, a tirria de poder completar esa historia e poder seguir adiante, as memorias de Hauspotu e as paixóns de memoria. O tema é de época, de memoria popular, e seguramente é sintomático por unha necesidade desmesurada. Algúns pensan que é demasiado pronto: non fago unha soa cousa.

Porque as palabras relato e memoria non as usan as mesmas e son dúas cousas á cabeza de todo. O primeiro, o relato detallado, cando non é máis que un instrumento máis para a competencia política, sitúase, na maioría dos casos, ao nivel do voyeurismo. Á outra se lle pode dar un sentido máis amplo, de entrar na sección de tratamento das consecuencias do conflito, que non se centra necesariamente no relato dos militantes e que acepta o espazo ás posicións diferentes. E nisto hai moito que tratar, na produción de datos, nos estados de ánimo, as persoas, os movementos... Que sei eu!

Sobre todo, hai persoas que non son centrais, que foron colaterais ou costelas con todos estes feitos.
Máis que interesante, resúltame fundamental a recompilación dos seus testemuños. De todos. E axiña que como sexa posible, porque nestes tempos modernos a memoria escápasenos cada vez máis rapidamente. E alégrome de que ultimamente se están mostrando algúns traballos interesantes.

A primeira entrega da serie Lisipe que se publicou esta semana fala diso e da súa particular visión, tratando o tema da loita armada desde a perspectiva das mulleres. Sinal de que o puzzle falta moitas pezas: até agora faltan partes das esposas. O mesmo que as pezas de Iparralde, entre outras.

Hai traballos que nos últimos dous anos son do norte, moi valiosos. Algúns son traballos de sociología, outros de xornalismo, outros de literatura. Por exemplo, o proxecto Bisaiak, Jauziaren Pegegiak, no que se recollen testemuños de xente dos anos 80-90. De aí tamén os testemuños de Kristiane Etxaluze e a entrevista Lepobizia, na que se explican claramente as traxectorias dalgúns mozos de Iparralde e, por tanto, as inquietudes que lles levaron a crear os seus compromisos. Berria, doutra banda, conta cunha rica representación das persoas refuxiadas na retrospectiva sobre o GAL, que dá unha imaxe da sociedade e das relacións humanas –sen mencionar outros moitos lugares–. Non sei até que punto chegarán estas obras, que se publican de maneira dispersa.

Impórtame, máis que o feito, a historia social, o que se sentiu, o desdobramento das relacións entre as xentes, a transcrición dos quebradizos de cabeza consigo mesmo, dun modo ou outro. A memoria vaise a extinguir e chega unha xeración que non ten ideas sobre o que sucedeu e poucos instrumentos para comprendelo.

Creo que o puzzle da nosa historia recente é recoller os testemuños de quen o viviron e que hai que facelo xa, unindo as pezas. Que non sexan ao longo de varias décadas que os nosos veciños e veciñas teñan a necesidade de adiviñar, buscar e atopar respostas distorsionadas, como ocorre hoxe coas da guerra.

Porque se non nos atrevemos nós, outros non andan cos mesmos problemas ou complexos. Algúns escribirán a nosa historia recente kilométricamente, a miúdo en castelán, a través da aversión, ás veces pola indiferenza. Talles como as obras de defuntos franceses, como a ficción de Marin ou a autobiografía de Sureau, así como as de Chalvidant, Massey e outras do mesmo estilo. Estes non teñen ningún quebradizo de cabeza para propor unha análise descomplejado do País Vasco e da cidadanía.