Na area, o home se erosiona no curso da terra, no cantil, illado, acosado, excitado. Os contos que se desenvolven nos diferentes idiomas engaden que é o culpable do amargo destino:

Hai algo no mundo que poida compararse a un
xudeu errante?
Eu non creo que haxa ningún miserable que
poida achegarse á súa sorte…

Na versión suletina chámase jüdifer ao errabundo, que o poeta engade: ela é a causa: así tormentatürik. Cóntanse vinte e oito coplas no papel no que a canción se bota ao labortano, pero son moito menos cantadas.

Os que cruzaban o personaxe, que era un jirlachón e un jirlachón, asombrábanse ante todo do longa que era a súa barba. Estaba enraizada no molde do traballador corrente, co taboleiro dos caparazones, tal e como se especifica no suletino. Era un vulto de costas e revelaba aos burgueses que lle convidaban á pousada que acababa de cumprir mil oitocentos anos:

Dezaoito séculos pasei
Picar en heta, oh, seguros…

De pé, levantando o bosque, recollía máis detalles biográficos nos bares tebanos de Lapurdi ou de Zuberoa, en distintos dialectos:

Fun chamado no
pobo de Israel, fundado
na cidade de Xerusalén famos.
O Señor son un xudeu errante.

A literatura achega o testemuño da mitoloxía do xudeu errante. En 1228 o sacerdote benedictino Paris conta a visita do xudeu Kartafilius ao mosteiro de San Albans. A lenda estendeuse por Europa máis aló do século XVI e os escritores —sobre todo en alemán desde 1602…— bautizaron a Ahaswerus. O derivado entenderíase como unha maldición, porque se acusaba aos xudeus de participar na crucifixión de Jesús. Os cristiáns non lles perdoaron e sabemos como e onde terminarían as inxurias, as inxurias e as inxurias infames.

O meu gran mal, direi a verdade, Maltratei
ao querido Jesús; Teño
que ser na misericordia. Tiven
que estrañar a crueldade…

Nos versos desígnase o pecado: Jesús preguntou a un zapateiro xudeu na senda do Calvario do Golfo, que podía repousar o crucifixo xunto á porta. Ahaswerus moveu a cabeza en sinal de negativa, ladrando cos cans do romano Poncio Pilatos.

Adiante, maldita sexa!
Inmediatamente recibiu o castigo dos beizos de Jesús:
Jesús díxolle na aciñeira Polo menos
mil anos, andarías no mundo…

Os burgueses, interesados na canción, deron a razón a Jesús:

Sen dúbida merecíchescho ben, cando o
Señor che puxo de patitas na rúa…

Non esquezamos que a partir do século XVII, cando se extinguiu a época dos protestantes e dos procesos feiticeiros, como sabemos con forza, estendeuse o cristianismo máis amargo dos nosos pobos, até o punto de que cun punto arranxáronllo máis brutalmente por jansenismo. A balada de Jüdifra mostra que nos tempos nos que volveu ao eúscaro, o vasco xa era profundamente crente.

Os xudeus situábanse en barrios especiais ou aljibes pechados no País Vasco e asediados por Europa en zonas ás que se lles deu o nome de ghetto veneciano. Cando en 1492 os Reis Católicos refuxiáronse de España e de Portugal, conseguiron refuxiarse en terras navarras a cambio de pagar o tributo petxa: Tudela, Estella, Pamplona, Labastida Norte, Bidaxune e Baiona. Aquí tamén se arraigou a diáspora á que se refire o canto do xudeu errante.

Trouxeron a Baiona os métodos para decorar o chocolate. Vivían en duras condicións: durante toda a noite, a ponte de madeira do Espírito Santo debía ser bloqueado cara a Maubec porque se lles prohibía quedar na cidade burguesa. Aínda ven os dedos da presenza xudía en Baiona: En 1836 construíuse a sinagoga, o mikve dos baños rituais, un kip branco e azul perdido por alguén que pode reunirse o cemiterio israelita na ruta de Santa Cruz e o solo.

A cultura e a fe xudía de Baiona fundaméntase na piedade portuguesa. Nela consérvase a vella Torah, ademais das cancións tradicionais dos sefardíes que se escoitan aquí e alá. Talvez a maioría deles falaban do idioma ladino, nunha mestura lingüística entre o son hebreo e o castelán.

No País Vasco Norte reuniuse a serie de coplas do xudeu errante: Azkue en Orabar (Oragarre á?) observounos primeiro, e logo en Muger e en Hazparne. Jean Barbier, Dassance, coñecido polo pseudónimo de Nehor nas páxinas da revista Gure Herria Uztaritze, e Aita Donostia interesoulles. Este, en 1927, recolleu a variante en suletino dun Bederakatz de Atharratze, que os membros do grupo Euritan Blai dedicaron con música:

O meu nome, Isak Lakere Düzü,
cidade natal de
Xerusalén, foi
pronunciado polo
Gran Pobo e pronunciado polo Señor Jesús:
E eu, fillo de
Hanko, O sempre
malerno, o incomparable Mündian.

Nos versos en suletino chámase Isak Lakere o que se comporta no derivado. Non se atopaba necesariamente entre Barkoxe, Maule e Larraine, porque no canto aparece a cidade austríaca de Viena, pero entón, como se lían os almanaques inchados da sabedoría popular, algún bertsolari inspirouse na triste e melancólica historia.

Deume de
beber. Dábanlle dous golpes.
Oh! Vendo a
vontade que
Zie sabía
de Nula Arrafüsa, non podía dicir nada.
Esta é a
Doloria ou Confusionia.

A sombra dun xudeu errante, que talvez desgarraba a face da terra, axitaba o cerebro das súas xeracións, imaxinando ao mesmo tempo unha maldición e a liberdade para circular libremente por calquera vía, libre, pobre e case espido.

Xa non se ouve a canción do xudeu errante. Non lle chegaban graves sentimentos de antisemitismo, pero se atopan elementos de discursos de odio de séculos que levarían a seis millóns de xudeus aos campos de exterminio dos nazis, como na película Süss Judua, producida en Balbesberg en 1940. Non esquezamos tampouco que os vascos participamos nesta masacre engulindo como soro os apaixonados artigos que os sacerdotes do Semanario Eskualduna escribían contra os xudeus e as framazonas. Nos anos posteriores á Segunda Guerra Mundial, Jon Miranda aínda lanzaría pedras aos xudeus e Gabriel Aresti cobizaba a súa sorte na poesía Apuremos a cadea de 1963:

Nada seguro:
O xudeu anda
moito mellor polo mundo.

Estamos lonxe da misericordia dos séculos pasados: o xudeu errante, cada cen anos, cando pasaba polos pobos, excitaba a mirada das multitudes, até o punto de crear coplas ou de traer ao eúscaro aos que estaban noutras linguas. Con todo, neste sentido e a piques de converterse en antisionistas en apoio da loita palestina, na década de 1970 atópanse dous escritores que levaban o modelo israelí no recuncho do casco: por unha banda, o ex empresario aldusta Beñat Laxague cría que a organización do interior desertizado de Euskal Herria ía motivar o desenvolvemento en eúscaro de Ehyerkana Tui.

A canción do xudeu errante ou Jüdiferrá móstranos, si é necesario, que os vascos nunca vivimos fóra das ondas culturais de Europa e déixanos claro cal era a nosa relación co mundo xudeu ao longo da historia.

Oh, esta doenza!
Pola contra, tomeime unha gran tormenta...