A pesar de que durante todo o fin de semana estaba vixente a “Lei seca” que prohibe beber alcol a consecuencia do plebiscito, convocouse unha reunión na praza Bolívar para celebrar o triunfo do si. Tal era a convicción, que doutro xeito non podían entender a firma que converteran nun espectáculo antes do plebiscito. O pensamento xeral era que Colombia dese o si aos acordos dA Habana. Tanto que, á cabeza do non, o propio Alvaro Uribe dixo que dificilmente gañarían.

A sorpresa chegou cando o non se impuxo por un 0,46% dos sufraxios: 50,23% e 49,77%. Todo estaba disposto a avanzar despois do "si", nada gañara despois do "non". E agora que?

A frustración e a tristeza estendéronse entre moitos colombianos e colombianas. As redes sociais estaban en plena ebulición, os debates entre partidarios do si, as declaracións constantes da vergoña, a falta de esperanza.

Tras catro anos de negociacións, o Goberno e as FARC-EP chegaran a un acordo sobre a reforma agraria, a participación política, o fin do conflito, o cultivo ilegal (drogas) e os temas das vítimas.

Non había máis que a entrada en vigor do acordado –a pesar de que ese era o gran reto, o de converter falar en realidade–. Non quedaba máis que un pequeno chanzo, un pequeno detalle plebiscitario. O obxectivo era blindar o Goberno e os comandantes das FARC-EP, é dicir, os acordos duns poucos, coa lexitimidade de todos os colombianos. Sabían que o plebiscito non sería facilmente vencido, pero a ameaza imaxinada non era o voto a favor do "non", senón a abstención. Por iso, para que o plebiscito sexa válido, o Goberno estableceu unha participación mínima do 13% do censo.

O feito de pór unha barreira tan baixa a un tema de tanta importancia indica cal era o principal temor ao goberno. O 13% do censo electoral supón un total de 4,5 millóns de votos, polo que finalmente o número de votantes roldou os 13 millóns, cifra moi superior á esperada. No entanto, só votou o 37,43% do censo electoral, mentres que o 37,43% fíxoo.

As seguintes frases son do presidente Santos: "Si non se aproba [o acordo no plebiscito] non se fará nada no que se refire á execución dos acordos. Que vou facer eu? Estes señores volveron á selva e volveron ao que faciamos hai seis anos”, ou “Non estou obrigado, pero cumprirei a miña palabra, o acordo terminou si gaña o non”. O xefe dos negociadores do Goberno, Humberto Da Rúa, dixo: “Si o pobo di que non, o proceso terminou”. E por último, as palabras do negociador da guerrilla, Carlos Antonio Lozada: “Non hai ningunha posibilidade de renegociar o acordado nA Habana”.

Ese era o medo entre os de esquerdas, se gañaban o non, sería o regreso do uribismo? É dicir, se se rexeita a zanahoria, que o pau é a resposta? Para entender isto, hai que saber que Santos foi o ministro de Defensa no Goberno de Álvaro Uribe (2002-2010) e que, por tanto, o regreso do pánico xerado polo uribismo entre a esquerda colombiana non é unha tolemia, xa que Santos foi o responsable directo dese pánico, aínda que agora xogaba un papel en contra. En 2000, 20.000 soldados das FARC-EP eran 20.000 e 7.000 dos do ELN reducíronse en 2010 a 7.000 das FARC-EP e case 2.000 dos ataques gobernamentais, mentres que o Goberno de Uribe tivo fortes vinculacións coas estruturas paramilitares, que entre 1995 e 2005, tras máis de 50 anos de conflito, desprazaron a 3.500.000 persoas.

Unha expresión utilizada entre paramilitares indica a política de Santos e Uribe: “Para que o peixe poida morrer, hai que acabar coa auga”. É dicir, hai que eliminar os movementos de esquerda que son a súa base para a destrución das guerrillas. Esta lema expresa a agresión e o terror que sufriron as sociedades e movementos políticos de esquerdas, feministas, indíxenas, campesiños, obreiros, ecoloxistas, defensores dos dereitos humanos, estudantes, mozos, etc. de Colombia durante a década pasada.

De aí a desesperación despois do plebiscito. O conflito social en Colombia, máis aló das FARC-EP e dos soldados do exército, seguirá causando, desgraciadamente, moitas mortes. Desde o 27 de agosto, data na que se anunciou que o acordo estaba listo, polo menos 22 activistas, campesiños e indíxenas foron asasinados pola dereita con asasinatos selectivos.

E agora que?
Tras coñecerse os resultados, o líder das FARC-EP, Rodrigo Londoño Echeverri, expresou o seu desexo de continuar co cesamento do fogo, as negociacións e os acordos. Iso significa que hai poucas persoas que, polo menos en aparencia, desexan volver todo o máis cru da guerra de Colombia.

O dos dous primeiros é comprensible, pero por que Uribe mostrouse agora disposta a retomar os acordos cando se opuxo a eles durante toda a campaña?

Pois ben, cada vez é máis evidente que este último proceso de paz, o undécimo na historia do país, transformou o escenario político e militar de Colombia. Este proceso parece atopar bases sólidas na sociedade do país. Cada vez son menos os que pensan, mesmo entre os uribistas, que as armas van dar solución ao conflito de Colombia, despois de medio século longo.

Xa en 2010, a opinión de Uribe sobre a posibilidade de iniciar un proceso de paz desvinculouse da de Santos. O primeiro, preside unha oligarquía tradicional composta por grandes terratenientes que defende a eliminación custe o que custe do “inimigo comunista”. Santos, pola súa banda, é o líder da oligarquía “moderna”, que cre que si se acaba o conflito armado en Colombia, a pesar das negociacións, será moito máis fácil integrar o modelo neoliberal e explotar os bens do país.

A medida que se desenvolven os acordos dA Habana, volvéronse irreversibles e todos se deron conta de que o peso e a relación de forzas de cada un en Colombia tras os acordos estarán condicionados polo papel que xogaron nos acordos. As eleccións presidenciais celebraranse en 2018.

Desde este punto de vista, os vencedores dos acordos dA Habana eran Santos e as FARC-EP, mentres que Uribe era sempre un morcego no non. Con todo, o plebiscito ofreceu a este último unha ocasión inmellorable. Tras a vitoria no non, Santos e Timochenko tenderon a man a Uribe para que participe na Habana. Aínda que o discurso de Uribe baseouse na implacabilidad contra as FARC-EP, que lle importa a uns guerrilleiros os anos de cárcere que cumprirán si o que está en xogo é gobernar Colombia?

Uribe recibiu unha oportunidade única para golpear na mesa dA Habana, para integrar nela a súa palabra e imaxe e volver situarse no centro do escenario político colombiano.

Timochenko dixo no seu discurso de Cartaxena que a palabra será a partir de agora a arma para solucionar o conflito político-social en Colombia; afirmar iso é claramente demasiado e mentir que os acordos dA Habana resolvan o conflito en Colombia. Con todo, e sen atreverse a como evolucionará o conflito, é verdade que os disparos que se escoitan hoxe en día en Colombia son cada vez menos, e que o acordado nA Habana, e sobre todo o papel desempeñado por cada un deles, vai constituír en parte o escenario político de Colombia do futuro.