Era novo ir ao seminario sacerdotal.

de 10 a 11 anos. Eu, por exemplo, leváronme a Saturraran. Eu era biscaíño, pero a maioría eran guipuscoanos. Estiven alí cinco anos, dous anos en Vitoria-Gasteiz e cinco máis en Derio. A nosa familia era moi crente, a miña nai, e eu tendía ao idealismo, sobre todo a través da relixión. Pola súa banda, Franco estaba no poder, o seu réxime, e a represión tamén era enorme. Todo se contaba nun ton bastante confidencial. Eramos nenos, pero sabiamos que a unha muller do pobo chamáballa Neves, que lle deron aceite de ricino e que se cortaron o pelo pola rúa. Na escola cantabamos Cara ao sol, pero á nosa maneira. “Impasible o ademán”, por exemplo, cantabamos “imposible o alemán”. Non sabiamos que era impasible nin ademán!

E en Saturraran?

A vida non era un ferrollo, eran pavillóns diferentes e tiñamos que movernos dun sitio a outro. Estabamos fóra, sobre unha praia, no fútbol que faciamos alí, tivemos a oportunidade de coñecer diferentes tipos de eúscaro… A nostalxia dos guipuscoanos era de pan para nós. As súas dúas paredes, os nosos dous muros. Entre os profesores, Andoni Basterretxea, Emiliano Iturraran ou Andoni Basterretxea eran un gran euskaltzale.

Saturraran, Vitoria-Gasteiz, Derio.

O máis estreito fun en Vitoria, o que máis se parecía ao convento. En Derio, na época do bispo de Bizkaia [Casimiro] Morcillo, algúns profesores chegaron de Madrid e foron máis abertos que os de aquí. Xogaron connosco libremente. Ordeneime sacerdote en 1960 e enviáronme á parroquia de Ajuria. Estiven alí até 1969, salvo os que estiven no cárcere. En Ajuria, o meu traballo era estar unido ao pobo e, ademais, organizar Herri Gaztedi, por exemplo.

Por que Herri Gaztedi?

Como era unha boa maneira de cristianizar á xente, iamos da humanidade ao cristianismo, cos máis novos e non cos máis novos. Facíanse actividades de lecer e despois reflexionábase sobre elas. Nunha ocasión, os de Herri Gaztedi organizaron unha festa en Ajuria, na que máis de 60 policías achegáronse á localidade para ver que era aquilo. Os gardas civís eran coñecidos, pero nese momento chegaron os Grises. Os campesiños estaban asustados, e nós tamén. Ajuria, Iurreta, Durango, Gernika, Areatza, Derio… Nalgúns pobos de Bizkaia e Gipuzkoa había algún grupo de Herri Gaztedi.

Que pasa entre os curas a principios dos anos 60? Por exemplo, un cura de Meñika, Patxi Bilbao, denuncia desde o púlpito a incorporación da bandeira española á igrexa por parte de alcaldes e concelleiros. Vostede denuncia varios casos de detención e tortura en Ajuria, no Areal.

Os nosos nomes son os que apareceron nos xornais, pero naquela época eramos moitos sacerdotes loitando. Por exemplo, o comunicado dos 339 abades é de 1960, enviado aos bispos do País Vasco e que provocou a indignación de Franco e dos xornais españois. Sacárono en maio, e eu fíxeno en xuño. Por iso non estou entre os asinantes, porque só asinaron os que eran curas. Había xa un movemento de sacerdotes inmenso.

Movemento de curas…

Pero non era só o movemento sacerdotal. Non Dok Amairu tamén estaba aí, e a súa enorme influencia nos abades e na cidadanía. Deixou vellas cancións que estiveran até entón e estendéronse os cantos de protesta. Julen Lekuona tamén era abade, e Ez Dok de Amairu, e alí está a canción do cura represaliado, como un asasino. Ese era o ambiente, e Herri Gaztedi, JOC [Mocidade Obreira Cristiá], HOAC [Irmandade Obreira da Acción Católica]… empezaron a reclamar os dereitos do pobo. Isto tamén influíu moito nos sacerdotes.

En 1964 varios mozos revolucionaron a escola do Arenal; pintadas e todo o demais. Despois chegaron as detencións realizadas pola Garda Civil. Vostede, na misa dominical, denunciou desde o púlpito os golpes e os malos tratos recibidos polos detidos.

Foi o primeiro de novembro do 64, fixen sermón en Ajuria e Ibarruri. De aí veu a persecución contra min. O Tribunal da Orde Pública procesoume cun pretexto de propaganda ilegal. Un sermón meu, unha propaganda ilegal! O sermón estendeuse. Alguén mo pediu, e eu deillo, en eúscaro. Despois, traducírono e estendeuse por todo o mundo, en castelán, a través de Enbata, EGI e moita xente máis. Cando fixemos o libro de Zamora, collín o texto en castelán e volvino a traer ao eúscaro, tal e como o fixo no biscaíño daquela época.

En 1965 xulgáronche: condenáronche a seis meses de cárcere e a 25.000 pesetas de multa.

Tivéronme no convento de Trapa de Donas, no primeiro mes e medio. Pero foi o ano de Santiago e condenáronme á metade. Os sacerdotes cumprían a súa condena no convento, o cárcere de Zamora non estaba nas intencións da Igrexa nin de Franco. Pero a Donas viña moita xente a verme. Viñan verme porque non podían chegar a ningún outro sitio. Pero eu non quería no convento, sacerdote ou non, era preso político de Franco, a igrexa non necesitaba privilexios, quería que estivese no cárcere. Un día chegaron policías para levarme ao cárcere de Zamora. Alegreime, pero lles dixen a través dos monxes que me trouxesen a firma do bispo e escondinme no convento. Policías fóra, ocultándome no interior do convento, ata que cheguei ao cárcere. Estiven dous días escondido, ata que vin ao notario coa credencial de bispo, con permiso de que me levasen ao cárcere. Así, quería que o bispo aparecese rompendo o concordato para os intereses das autoridades.

Porque necesitaba o visto e prace das autoridades eclesiásticas para que os abades entrasen en prisión.

Fixémonos sacerdotes cun gran idealismo, introducíronnos que tiñamos que estar co pobo. Logo, cando eramos sacerdotes, démonos conta de que a Igrexa era un dos alicerces máis importantes do franquismo, que nós eramos esa columna, e decidimos que iamos botala. A Igrexa era o principal instrumento para enganar ao pobo e traballamos para que se dese conta diso.

Vostede estivo en Zamora en 1968.

Estiven mes e medio en Donas, parte de xuño e case todo xullo. Desde entón estiven en Zamora até o 8 de setembro. Saín con Amuriza, a primeira vez que o introduciron cunha multa dun mes.

O 7 de xuño dese mesmo ano, o membro de ETA Etxebarrieta asasinou ao garda civil Pardines e posteriormente, o garda civil matoulle a el. O 2 de agosto, o xefe da Brigada político-social de Gipuzkoa, Melitón Mazás, foi asasinado.

Creo que xa estabamos en Zamora tres amigos, Juan Mari Zulaika, Felipe Izagirre e eu. Leváronme alí e ao día seguinte trouxeron aos outros dous. Un deles recibiu unha carta na que se dicía que unha mazá caera na súa caserío. Pero non tiñan caseríos, nin mazás. Pensando e pensando no que quería dicir, ao final inventouse que Mazás fora asasinado.

En setembro saíron de Zamora e en novembro entraron en peche no seminario de Derio.

Saímos dun e entramos no outro, case sen respirar. Eramos 70 abades, frades e xesuítas os que entramos en Derio o 4 de novembro. Sacamos unha carta reivindicando a Igrexa a favor do pobo. Alí aguantamos ao redor dun mes. Algúns sacerdotes tiveron que fuxir, a represión foi enorme, cada vez maior, os prisioneiros recibiron torturas e malos tratos duros: Mario Onaindia, Jon Etxabe… e o 30 de maio de 1969 pensamos facer un peche no bispado.

O verso de Xabier Amuriza di quen e quen estabades no peche: “Bat Gabika, proximamente Kaltzada, despois de Naberan / Amuriza é cuarta / Ninguén falta aquí / Á cabeza de todos / Nikola [Telleria] debería estar no máis alto”.

E ao consello de guerra directamente a Burgos. O de Zamora está relatado no libro [O cárcere sacerdotal de Zamora, Txalaparta, 2011], pero alí estivemos até o primeiro de marzo de 1976. Saímos xuntos a Nabera e eu. Pasei sete anos en Zamora. Á saída viñeron os familiares a buscarnos, o avogado Danbo [Luís Mari Danborenea], os amigos do pobo… Chego a Lekeitio, e a xente esperando, pero tamén os gardas civís, vestidos de rúa, de bar en bar. Mola era entón a nosa rúa, porque no pobo confúndese a rúa Pulmonía, o porto e a praza, cunha corrente de aire formidable. Chegamos a Lekeitio e alí lévanme. Baixei do coche e deime o primeiro abrazo, o de Enrique, o confitero. O garda civil sóltao, golpéalle na cara e arróxao no aire. Entrei na casa e vin aos meus parentes na porta. Os gardas civís empezaron a protestar, enfundados en luvas, co ferro dentro. Pegaron ao meu irmán e rompéronlle a fazula. O meu sobriño viuno e pelexouse cos gardas civís. Leváronlle ao cuartel, aínda que lle deixaron libre. Saín de Zamora, no medio daquel combate. Non sabía que pensar.

Desde entón, traballou durante moitos anos en AEK.

O traballo de AEK foi moi interesante. Fixen de todo e aprendín de todo. Naquela época a idea era que o uso o necesitase, que en pouco tempo a xente tivese que falar. Foi unha época de moita xenerosidade: todos gañabamos o mesmo, pouco, pero igual, e sen a vellez. Iso é o que pediría eu, que no día da vellez, os que entón eran moi novos contasen os anos de AEK. Eu traballei co grupo de Gernika, a maioría eran mulleres, xente dunha gran categoría. Foi un gran gusto. Así se pode traballar.

Tamén che esforzaches en movementos populares.

Andei en chea por todas partes. Lizarra-Garazi e outras. Recordo que en Gernika reuniámonos unha chea de grupos, partidos políticos e outros. Pero o PNV non viña. Nós, con todo, celebrabamos a asemblea e enviabámoslle a acta e convidabámoslle a acudir. E así, ata que chegaron, foron moi malos. Lizarra-Garazi foi unha oportunidade perdida. Fixemos un gran traballo no pobo, foi un movemento de abaixo a arriba, traballamos en serio. Se estivese ben, tivésemos outra cousa. Son vinte anos. O de Gure Esku Dago tamén é un bo traballo, veu de abaixo a arriba.

Aínda es ti no mundo da construción.

Si, nos movementos populares, na comisión Gernika… A achega tena que facer xente de todas as idades, cada unha na súa medida. Á miña idade tampouco hai posibilidade de achegar, sen protagonismo, e sen chamar a atención, pero achegar coa velocidade da sociedade. Hai unha escusa que se ouve moito: “Os mozos de agora, efectivamente…”. Eu vexo sen escusa aos mozos de agora, aos tentados, ao ben preparados, aínda que tamén está aí o exilio económico.

Aí está vostede, entre mozos e non tan novos.

Si, sempre tentei achegar o meu granito de area, sen protagonismo, facendo uso dos movementos, entre os mozos e entre xente de todas as idades.