Felix Otxoantesana chamaron á porta da casa de Mariñela a medianoite para trasladarse ao batzoki de Ondarroa en busca de gasóleo a Baiona, onde lle dixeron cal era a verdadeira misión da expedición: Esa mesma noite, tiñan que traspasar os "diñeiros de Euskadi" alén da fronteira para entrar nun banco seguro e financiar as armas. Era o 4 de setembro de 1936, ao día seguinte os fascistas acolleron Irun.

En canto os militares deron o golpe en xullo, os republicanos déronse conta de que ían ter problemas para conseguir armas. O Goberno de esquerdas francés denegou a axuda a España no marco da prohibición de venda de armas acordada polos estados europeos. Así, os dirixentes do PNV comezaron a buscar unha solución e grazas ao labor culinario de Eliodoro da Torre, Antón Irala e Telesforo Monzón, puxeron en marcha unha operación para adquirir armas no estranxeiro mediante lingotes de ouro, accións e outros valores na sede do Banco de España en Bilbao.

A derrota de Irun acelerou todo, xa que en poucos días toda Gipuzkoa quedou en mans dos fascistas. Desconfiados da trama de espionaxe de Bilbao, decidiron trasladar o ouro desde Ondarroa. Para iso empregáronse en segredo e a última hora, coa intención de contar cunha tripulación de confianza. Así acudiron a Mariñela e a Abraham Bedialauneta, entre outros. A Asociación de Amantes da Historia de Ondarroa deu a coñecer os seus testemuños no seu anuario: “Levamos o diñeiro do Goberno de Euskadi: cinco caixas de ouro”, relatou Bedialauneta.

Cinco caixas de ouro –seis segundo outros– en dúas lanchas motorizadas (Itxaropena, Lauhermano, Irmáns Bedialauneta, San José, e Sacra), si son capturadas “sen levalas todas á vez”. No peirao dos carabineros cargaron o ouro, pero un dos botes afundiuse e catro chegaron finalmente a Baiona, levando dúas caixas nunha delas. Alí estaban Monzón e Da Torre, co batzoki como base de operacións.

Na ida non tiveron problemas graves –o guardakosta fascista de Getaria seguiunos en balde–, pero ao parecer, Monzón mareouse: “Empeza a vomitar e salta a Pasaia”. Dicíase que o xefe de Bergara cruzara a fronteira por terra, pechando as pontes do Bidasoa. Con todo, ao final conseguiron ingresar o tesouro no Banco Credit Lyonnais, porque os axentes franquistas, que xa abundaban no norte, dicían que era “diñeiro roubado”. En realidade, o Estatuto vasco aínda non estaba aprobado, foi unha decisión tomada polo PNV.

Claves para deter a ofensiva fascista en Elgeta

Na década dos 80, Antón Irala deixou escrito unha carta na que Monzón comprou 5.000 fusís mauser e seis millóns de cartuchos en Checoslovaquia, traídos desde o porto de Hamburgo á o País Vasco baixo a dirección do mariño abertzale Lezo Urreiztieta, pouco despois de conformar o Goberno Vasco: “Chegaron a tempo e foron decisivos para parar a ofensiva franquista en Elgeta”.

Pero non para desfacerse das tropas de Ondarroa Mola. Volveron a tempo os barcos e mariñeiros de Ondarroa que transportaron ouro ao seu pobo? Deixaron o cargamento na zona de Baiona e volveron a toda velocidade, non sen perigo. O Lauanaia fuxiu para evitar que o Almirante Cervera, un acoirazado militar xigante, fose capturado, e o irmán Bedialauneta foi tiroteado por avións fascistas. Chegaron a salvo, pero aínda estaba en mans dos republicanos en Ondarroa. Todos eles merecen, como di Irala, “unha memoria especial e unha pensión”.