Preocupado polos efectos negativos do mercurio sobre a saúde humana e o medio ambiente, o Programa das Nacións Unidas para o Medio Ambiente (PNUMA) realizou en 2002 unha primeira avaliación global sobre o mercurio. O grupo renovou as súas conclusións en 2013. Con todo, en 2009, o consello de administración do PNUMA acordou un acordo internacional xuridicamente vinculante que deu lugar á creación do Convenio de Minamata en outubro de 2013 e ao amparo da ONU.

Para combater a contaminación do mercurio, o acordo internacional tomou o nome da cidade xaponesa de Minamata. A mediados do século XX, un gran número de habitantes desta cidade se envenenaron por comer peixe e marisco contaminado con mercurio. Precisamente por este feito, a síndrome neurolóxica que causa graves intoxicacións de mercurio denomínase enfermidade de Minamata.

Inmediatamente despois da presentación do Convenio, foi subscrito por varios Estados membros. Na actualidade, o acordo internacional sobre o mercurio conta con 128 asinantes. Na época aprobada, en 2013, esperábase que fose vinculante para 2016. Con todo, estas firmas non obrigan aos Estados signatarios a cumprir coas súas propias normativas e instrucións. Para que o Convenio de Minamata convértase en vinculante, o acordo ten que ser ratificado por 50 países, mentres que no momento de redacción só fixérono 29. Neste sentido, lembrou que, aínda que os Estados español e francés teñen un acordo asinado, aínda non deron o paso de ratificación.

Minamata á lexislación europea

Na actualidade, a lexislación da Unión Europea prohibe a exportación de mercurio puro e compostos de mercurio, impide o uso de mercurio en determinados produtos e trata de responder á contaminación causada polo mercurio. Con todo, existen algunhas diferenzas entre o Convenio de Minamata e a lexislación vixente da UE. Co obxectivo de cubrir esas carencias, o 2 de febreiro de 2016 a Comisión Europea presentou dúas propostas para a aprobación do Acordo de Minamata: unha, a ratificación do Convenio en nome da Unión Europea ou a segunda, a proposta dunha nova normativa para facer fronte ao mercurio. De acordo con este último punto, a Comisión está a preparar unha nova proposta de lei, que podería ser recorrida.

Até o momento, o Regulamento de Prohibición da Exportación de Mercurio de 2008 é a principal disposición legal na Unión Europea nesta materia. Esta lei prohibiu a exportación de mercurio por parte da UE a partir de 2011. En concreto, a prohibición de exportar compostos de metal e as súas mesturas –nos que polo menos o 95% do peso é mercurio– está prohibida desde entón, mentres que a prohibición non afecto a produtos con outros mercurio.

Entre as propostas para adaptar a lexislación da Unión Europea a Minamata atópanse a prohibición da importación de mercurio para usos artesanais e mineiros de ouro a pequena escala. Ademais, para 2018, a amálgama dental só poderá ser utilizado en forma encapsulada e para finais de 2021 propúxose a eliminación gradual do uso da amálgama dental. A nova proposta tamén pretende regular a exportación, importación e fabricación de produtos que conteñen unha determinada cantidade de mercurio e, ao mesmo tempo, pretende evitar novos usos do mercurio no mercado.

Críticas á proposición de lei

Tras facer un seguimento dos borradores da normativa, a Oficina Europea de Medio Ambiente criticou que a Comisión Europea presente unha proposta pouco ambiciosa. Entre outras cousas, pediron endurecer as condicións para prohibir a exportación de produtos con mercurio adicional e que se elimine gradualmente o uso do mercurio en odontoloxía e procesos industriais. Suecia tamén criticou a proposta ante o Consello de Medio Ambiente da UE, ao considerar que ten pouca ambición sobre todo no que se refire ás amálgamas dentais.

O grupo parlamentario da Esquerda Unitaria Europea/Esquerda Verde do Norte tamén criticou a proposición de lei presentada pola Comisión Europea. O representante do grupo, o eurodiputado alemán Stefan Eck, acusou á Comisión dun enfoque "minimalista" e de falta de ambición ante a contaminación do mercurio e os efectos negativos que este elemento xera na saúde pública. “A proposta da Comisión foi vítima dunha ‘normativa mellor’”, di Eck, criticando a estratexia de Jean-Claude Juncker, que pretende simplificar os procesos de regulación a través da redución da burocracia. “A elección do método máis rendible é prexudicial e incompatible co Convenio de Minamata. Está claro que a proposta non presta a suficiente atención ao interese público”, sinalou o parlamentario alemán.

Segundo Elena Lymberidi-Settimore, coordinadora da Campaña Zero Mercurio, posta en marcha por varios grupos ecoloxistas, “a Comisión presentou unha proposta baseada nos mínimos; coa escusa de mellorar a lexislación, a proposta rexeita os achados científicos que avalían a consulta pública, a voz das industrias máis avanzadas e o impacto do mercurio”.

O Partido Verde Europeo apoia a prohibición de importar mercurio de países non pertencentes á UE, tal e como establece a proposta de lei. Pola súa banda, o portavoz de Equo no Parlamento Europeo, Florent Marcellesi, explicou que “a proposición de lei da Comisión, aínda que máis ambiciosa que o Convenio de Minamata, suporía o mantemento do dereito a exportar produtos con mercurio fóra da UE, a pesar das limitacións que se lles impoñen no mercado interior europeo”. Segundo Marcellesi, “esta política é inaceptable porque a saúde das persoas ten o mesmo valor nos países europeos e fóra de Europa”.

Segundo Leticia Baselga, de Ekologistak Martxan, o propio Convenio de Minamata non é suficiente para facer fronte ao problema do mercurio. Segundo Baselga, “o convenio queda curto porque tarda demasiado tempo en dar resposta ás medidas que propón”. Con todo, na súa opinión, o problema no tema do mercurio é o comercio ilegal. Así as cousas, as novas minas de mercurio que aparecen en Indonesia, México e varios países do leste de Asia están a converterse nun importante centro comercial. Esta actividade alimenta a demanda mundial de mercurio da minería de ouro artesanal, especialmente en Asia e América Latina.

O uso do mercurio en Europa

Europa supón o 6% das emisións mundiais de mercurio derivadas do uso humano. No entanto, segundo os datos publicados pola Axencia Europea do Medio Ambiente en 2015, as emisións de mercurio dos Estados membros da Unión Europea han diminuído un 74% entre 1990 e 2013. Polonia (17,2%), Alemaña (17%), Italia (13,4%), Reino Unido (10,1%) e o Estado español (8,9%) son os principais contaminantes do mercurio na UE.

En Europa, as principais fontes de contaminación do mercurio son as centrais térmicas de carbón e a industria do cloro. Xunto a eles, a minería e a eliminación de residuos tamén teñen un gran impacto.

Na Unión Europea existe un sistema de alerta para alimentos e pensos denominado RASFF (nas súas siglas en inglés). Segundo os seus datos, en 2015 emitíronse 138 avisos por metais pesados, entre os que se atopaban, ademais do mercurio, o cadmio, o chumbo ou o arsénico, entre outros. Con todo, 104 casos debéronse á aparición de mercurio en peixes e outros produtos da pesca. Cabe destacar que o 65% dos avisos por ter máis mercurio do permitido en peixes correspondían a un único estado: a española

Os mineiros de ouro artesanais, utilizando o mercurio.

Amálgama dental, proposta pola Comisión Europea que só se poida utilizar en forma encapsulada para 2018 e que se elimine gradualmente o seu uso até 2021.