Que facedes exactamente na vosa residencia?

Realizamos unha estancia terapéutica intensiva con pacientes que previamente estiveron ingresados nun centro psiquiátrico, unha especie de transición cara á integración social. Cando unha persoa ten un risco para si mesma ou para os demais, entra nun centro e cando este desaparece está disposta a vir ao noso centro. Ademais da rehabilitación (para axudar a organizar a vida), realizamos talleres para fomentar a creatividade e a expresión (a través de marionetas, radio…), xa que desde a creatividade pódese recuperar o vínculo coa sociedade.

É a creatividade a clave?

A tolemia pódeche levar a perder o vínculo social, e estar atado á sociedade non significa ser economicamente produtivo, senón ter ganas de relacionarche con outras persoas; esa cousa tan especial que ocorre na mente (que leva a algúns a enfermar), a creatividade é a maneira de levar o que é tan teu a un plano colectivo, de facer a túa achega aos demais. Recordo que unha persoa con delirios paranoicos creou un cómic sobre eses delirios; fixo algo con esa tolemia que lle illaba da sociedade, para compartilo cos demais.

Hai quen di que a tolemia non existe…

Penso nunha frase de Truman Capote: “Non fai falta estar tolo para vivir aquí, pero facilita as cousas”. Adóitome para falar cos pacientes. Para empezar, quitamos unha connotación despreciable á palabra tolo, non é algo malo, todos podemos volvernos tolos ante situacións concretas. Pero o relativismo da afirmación “todos somos tolos” é unha bobada, porque a túa tolemia pode levarche, por exemplo, a comprometerche a ti mesmo e aos demais. Que estamos todos tolos? Si queres crelo así, pero cando che aparta da vida a túa tolemia? Esa é a cuestión; como dicía Nietzsche, a balanza é a vida: A túa tolemia é favorable á vida? Entón non hai ningún problema, pero se se afasta da vida (da socialización) temos que intervir. Ese é o noso criterio.

Iso é curarse?

Iso é, que a túa tolemia che deixe vivir. O que temos que facer é manter á persoa o máis cerca posible da súa comunidade. E non me refiro a estar sempre contento, porque curar non é nin sufrir, senón ter os medios para levalo e afrontalo.

Tendemos cada vez máis a patologizar todo?

Si, sobre todo na infancia, e é moi grave, porque a infancia se psiquiatriza e se medicaliza. A tendencia vén dos Estados Unidos, unha xigantesca empresa de drogas, e terminamos medicando os comportamentos máis básicos dos nenos. Ter un fillo con vida é un síntoma de boa saúde, pero é medicalizado para estar en repouso. Os centros están asumidos, porque os problemas sociais que teñen os mozos cómense as escolas e o proceso habitual é levar ao neno ‘difícil’ ao gabinete psicolóxico, de aí ao psiquiatra e regresar á aula desde o psiquiatra. Non nos pasa pola cabeza que hai que repensar a escola,

é máis fácil patologizar ao alumno e manter o statu quo como está. Transformamos os problemas sociais en individuais e deixamos fose o que non se adapta, coa tolemia ocorre o mesmo. Sabe o que nos dixo un paciente na asemblea? Eles son máis sensibles, máis sensibles a este sistema que nos quere triste e manso, e por iso están nesa situación.

Organizar as asembleas de pacientes é a túa responsabilidade.

Ao principio non entendían que eu dixese que eu era un máis, que todos tiñan voz e espazo na asemblea. Repensámonos como suxeitos políticos, como cidadáns, e falamos de noticias e de actualidade, do que os medios de comunicación quérennos vender… Porque pensar no que pasa na sociedade tamén é terapéutico: participar nun colectivo humano cúranos, dános outra vez gañas de vivir. Falamos moito de minorías, por exemplo, de colectivos que se consideran diferentes á maioría, incluído o noso. Un paciente recentemente moi delirante dinos que sente a necesidade de axudar; na asemblea a xente comentaba primeiro que convén curarse, e para o final chegamos á conclusión de que axudar aos demais pode ser terapéutico. Podo estar só e triste, pero se podo facer ben a outro, sentirei mellor.

Ou cando falamos da masacre que se produciu na discoteca de Orlando, vimos que os medios de comunicación sempre teñen o mesmo comportamento, culpar a un tolo, individualmente, en lugar de pensar que detrás hai un problema social máis grave. Pero falamos da facilidade de acceso ás armas en Estados Unidos e para min foi un gran logro do estigma de que é perigoso que os pacientes desvinculen a tolemia.

Tamén debatemos sobre o que significa estar enfermo e ser enfermo. Conteilles que hai pouco me dixeron que tiña asma e que, por vía médica, todos os médicos insistíanme en que era asmático. Que me pasa con esa etiqueta e que fago ante ela? Serviunos para pensar nas etiquetas, que non teñen por que presentarse constantemente ante a xente como tolos, coma se eles estivesen mal e todos os demais ben, coma se non fose parte da vida que nuns momentos estivesen ben e noutro mal.

A sociedade actual está tola?

Un profesor meu díxome que unha das cousas máis graves da sociedade actual é a normalidade. Hai unha fronteira forte entre ser normal e non ser, esa é a gran ficción que xera a sociedade actual. Pertencer ou non, é a patoloxía colectiva que vivimos, porque levamos moi mal o risco de quedarnos fose e como todo se psicopatologiza tanto que é moi fácil quedar fóra. Ao final todos estamos fóra, porque queremos ser normais e ninguén consegue esa ficción. Cando me quedei fóra, que debería facer, tentar de novo ser normal, ou aprender a xogar desde a miña diferenza?

Arxentina é o territorio da psicanálise.

Algúns pensan que a psicanálise é quedar calado e escoitar á xente, e non é así. A psicanálise é unha actitude ética e política para escoitar o mundo, e é unha práctica anticapitalista, porque permíteche repensar, vivir e reflexionar sobre se as decisións que vas tomando están relacionadas co que ti queres.

É a psicanálise a mellor maneira de afrontar os problemas?

Cando conversei con delincuentes que terminaron nun hospital psiquiátrico, a miúdo vexo neles unha problemática social que deixou fóra do mundo máis aló da enfermidade mental, que tamén influíu no camiño que tomaron. Por tanto, tamén deberiamos responder o problema desde o punto de vista social, en cada caso. En Arxentina, por exemplo, o desequilibrio social é moi grande e non podemos escoitar a alguén e xulgar moralmente polos seus actos, si esa persoa nunca atopou refuxio social ou si educouse en violencia. Entre os mozos marxinados arxentinos estendeuse moito a base de pasta [similar á cocaína] e co que caeu nas garras da droga non tes moito tempo que pensar, hai que actuar. Trátase de problemas que superan a psicanálise ou calquera outra terapia individual.

En cada caso, pódese combinar a perspectiva psicoanalítica, psicolóxica, psiquiátrica, social...

Hai moitas maneiras de facer fronte aos problemas, hai psicólogo-psicanalista, psicólogo-psiquiatra, terapias cognitivo-conductuales… Si unha solución rápida sérveche, xenial… A psicanálise convídache a preguntarche un pouco máis, pero se non tes preguntas, segue adiante coa túa vida! A cuestión é que en Arxentina temos moita necesidade de preguntarnos. A miña teoría é que somos unha sociedade construída sobre o xenocidio das comunidades de orixe, os fillos dos europeos, e que temos un gran problema identitario que nos leva a preguntarnos de onde vimos, que facemos, que somos…