Ordenáronme falar contigo, pero non sei onde comeza o fío desta conversación… Eu voucho
a explicar. Na Parte Vella de San Sebastián, entrei nunha tenda de zapatos. Non sei cal é a inclinación do tendero, pero a súa familia é patriota. Eu adoito dicir que a vida é circular. Non sabes por que, pero unha vez pasado o tempo, a vida lévache a colocarche onde antes estabas. De todos os xeitos, entrade na tenda, elixide un par de zapatos, atade a palabra, preguntade o nome, Miren Olasagasti, e non! Á xente rómpolle os esquemas, o acento venezolano cando falo e dou o meu nome a Miren Olasagasti. A xente considérame un estranxeiro, pero non o hai, teño dous grandes amores na miña vida, San Sebastián –Euskal Herria en xeral– e Venezuela. “Olasagasti, si. Son filla da diáspora”. A comerciante quedou estupefacta, Miren Olano, e, sen dúbida, ela deuvos a miña noticia para que non se perda a historia da familia.

Cal é a túa historia?
O avó era donostiarra, Juan Olasagasti Azkue, que se marchou a Venezuela en 1939. Tres anos máis tarde, en 1942, o meu pai foise, Iñaki Olasagasti Alkain. Segundo ouvín en casa, o meu avó foi un dos primeiros nacionalistas desta Parte Vella donostiarra, aínda que o meu bisavó era monárquico, carlista. Por tanto, o avó foi o que bateu as marcas en casa, seguido das ideas de Sabino Arana e de José Antonio Agirre. Teño unha foto na que aparece o funeral dun xeneral republicano en tempos de guerra: alí están os soldados republicanos co puño pecho e á beira, o lehendakari Agirre co chapeu. Tamén está o meu avó coas mans metidas nos petos. A fotografía ten un problema, porque ao vela, o avó xa se escapou e a avoa foi encarcerada: Trindade Alkain. A filla dunha curmá díxome que a tiñan en Ondarreta, pero non sei si tivérona na rúa Prim, onde a tiñan ou nun cárcere rexentado por monxas. Non o sei. Supoño que en 1938-39. O avó no exilio e a avoa no cárcere, vivían da caridade en casa. Desde entón, o avó non quixo que ningunha fotografía nin nada publicásese sobre el.

Faláchesnos da guerra.
Si. Cando estalou a guerra, o seu avó dirixiuse ao caserío dos curmáns pequenos de Segura, onde se refuxiou. Díxolles aos seus curmáns que esta tolemia non podía durar máis dun mes, que deixaría alí á súa familia e que el ía á guerra, pero que volvería pronto. Mentres tanto, deuse a orde de buscar e deter ao avó e, cando el decatouse, fuxiu cara a Francia a través dos Pireneos.

Sempre as historias da guerra.
Eu non se canto tempo estivo a familia en Segura, pero non podo estar alí tres anos! En certa ocasión, a avoa regresou a esta casa de San Sebastián, e para entón o tío Manuel tamén estivera en guerra e volvera a San Sebastián: vivía no quinto piso da casa. Quitouse un pedazo da vivenda e escondeuse nela. Alí viviu el. Cando se sabía que viñan buscarlle, escapábase do tellado ao tellado… Eu ouvín historias parecidas da boca do meu pai, e non as contaba moitas veces, porque se emocionaba moitísimo.

Ouviches historias en Venezuela.
Porque o seu avó se foi a Venezuela, como moitos vascos daquela época. O Goberno da presidenta Medina Angarita deu entrada aos vascos, con ou sen documentación, e aos vascos. O avó non foi capturado, pero a cambio quixeron castigar aos seus fillos. O seu irmán Joseba, por exemplo, foi enviado á Lexión Estranxeira loitando pola guerra de Marrocos. Para que non lle sucedese o mesmo ao meu pai, antes da idade do mili o meu avó chamou a Venezuela e, por tanto, foi considerado desertor. O resto da familia tiña menores de idade: tío Mikel era catro anos máis novo que o seu pai e tía Miren, seis. Así foi o pai a Venezuela.

E en Venezuela, que vida teñen os teus antepasados?
O meu avó traballaba aquí na caixa de aforros, e chegou a Venezuela e tivo que facer de tabernero, no bar dos vascos. Un daqueles bares chamábase o máis bonito. O pai non bebía, non sabía que facer no bar, pero fixo un librito para saber como preparar cócteles e bebidas. Foi o seu primeiro traballo en Venezuela. Máis tarde traballou como administrador de varias familias ricas. Traballou para a familia Mendoza, propietaria da fábrica de cervexa Polar, hoxe en día unha gran compañía de alimentos moi perseguida polo réxime actual, e tamén para os Velutini, construtores de casas complicadas. O seu avó traballou como contable até 1950.

E o seu pai?
En 1943 o meu pai coñeceu á miña nai. Ao leste de Venezuela acudindo a traballar en canalizacións á cidade de Cumaná. O pai, dezaoito anos, as dezasete nais, uníronse a el en canto coñecéronlle. A súa nai era impresionante, unha moza preciosa, guapa, tranquila… O seu pai, con todo, era un home de metro noventa –longos, longos, chamábanlles na Parte Vella de San Sebastián-, capaz de pisar o mundo. casaron en 1950, porque até entón o seu pai traballara subvencionando á familia de aquí. De feito, tiña a intención de levar a Venezuela aos dous irmáns de aquí e levalos. A tía Miren –Miren Koruko, en realidade– quedou aquí, porque estaba enferma, á beira da súa nai. O pai levou a estes dous irmáns a Venezuela en 1948, momento no que a desgraza se produciu.

Unha desgraza?
Si. Tamén o seu irmán da Lexión Estranxeira, tío Joseba, comezou a traballar como contable nunha coñecida familia venezolana e unha das súas fillas namorouse do seu tío. Pero o meu tío tiña aquí unha noiva, e esa moza de Venezuela, obsesionada, matou ao seu tío Joseba seis meses despois de chegar a Venezuela. Foi unha gran pausa. A primeira páxina do xornal foi noticia. Anos despois decateime do que pasara co meu tío, buscando vellos papeis: Lin “Asasinato de paixón”. A moza era de familia acomodada e abriu unha versión así. A morte do meu tío provocou un gran balbordo na familia, pois o pai xa estaba de viaxe cunha moza venezolana, e despois disto pensaron que non había nada que facer por andar con raparigas de aquí. Por outra banda, para a familia da nosa nai, o estranxeiro non era a opción máis axeitada para o matrimonio. Con todo, a historia tivo un final feliz no que aos meus pais refírese, a pesar de que tiveron que vivir un momento moi duro e complicado.

Di vostede que se foi a traballar ao Pai Cumaná.
Si. Estaban a traballar no corazón da selva venezolana, canalizando o río Guanare e levantando pontes sobre o mesmo, nunha obra para o Ministerio de Obras Públicas. Mentres estaba alí, o seu pai caeu enfermo, foi presa dunha febre amarela. A enfermidade chamábase “económica” porque non había diñeiro para gastar en medicamentos e a xente morría sen remedio. Con todo, un médico fíxolle a vida e salvou ao seu pai, un mozo de 21 anos de idade. O seu pai foi agradecido desde entón ao médico, doutor Asuaje, e posteriormente, a pesar de ir a vivir a Caracas, visitaba cada ano ao médico desde a capital até o estado de Apure.

Que che contaba o meu pai da mocidade de aquí?
Recordo que algunha vez, mentres durmía, ouvín berros. A miña nai entón conmovía ao pai para que se espertase, e sei o que o meu pai lle dicía: “Grazas, mamá, salváchesme a vida. Estaban a fusilarme”. Segundo contaba o seu pai, tío Manuel, oculto no faiado desta casa, enviaba ao seu pai a buscar noticias que chegaban a través dos ingleses, un irmán menor que o propio Manuel. O pai levaba as noticias nas súas botas antes de que as tropas as chamasen á súa casa. A cambio, o meu tío dáballe propínaa. O pai dicía que se quedou varias veces comprando un doce nunha pastelaría preto de Barandiaran, sen darse conta de que lle chamaron a casa e que nalgunha ocasión pilláranlle ou lle agrediron a golpes. Noutra ocasión, o seu pai contaba como as tropas franquistas entraron en San Sebastián e baleiraron o armamento na Praza Maior. Marchouse cos seus amigos ao xardín das monxas, coma se fose roubar mazás, pero o hortelano deuse conta de que a seguía. Na praza Maior, onde as tropas desarmaran, capturaran selectas, crendo que eran bengalas ou foguetes, e volveran á horta das monxas, arroxando granadas. Que son os nenos vellos! Non tiñan conciencia! Desde entón, vin unha imaxe no Museo de San Telmo, “Nenos xogando á guerra”. Bo, pois iso é o que se trataba do seu pai.

Tiña cousas de aquí.
Alí, os de aquí. En Caracas atábanselle fíos, cruzábanse historias e se le trenzaban… O 30 de outubro celébrase en Caracas. Cando o meu fillo Iñaki era pequeno, collía aos 28 nenos da súa clase e levábaos a casa, na merenda. O meu pai, sempre a mesma pregunta: “Hai vascos na habitación de José Iñaki?”. “Si, supoño! Polo menos un dos mozos chámase Patxi. Pero non o sabes, é unha xente moi rara!”. O pai do neno chamábase Patxi Badiola. Non era estraño que a familia se pechase. E o meu pai dixo: “Teño que estar con ese Patxi, coñecín ao seu avó en Donostia”. Parecía incrible, pero o era. Foi a Patxi Badiola porque é o meu pai e díxolle que coñecera ao meu pai. Patxi dixo que non: “É imposible. O meu pai morreu hai moito tempo. No mellor dos casos, coñecerías ao pai doutra Badiola que vive en Caracas”. O meu pai insistiu: “Non, non, eu coñecín ao teu pai. É máis, estaba alí o día que os teus pais se coñeceron: era festivo, e o teu pai e eu fomos comer a un caserío. Entón saíu a filla da casa, de quince anos, e ao teu pai gustoulle e díxolle que casaría con ela. A rapariga miroulle asustada e correu cara a el, dicíndolle que non casaría con el. Anos despois, Patxi volveu ao caserío, conquistou e casou coa súa nai Mentxu”. Mesmo lle describiu ao tal Mentxu.

Historias históricas sorprendentes no exilio.
A conversación non terminou aí. O caso é que a familia de Mentxu tamén era donostiarra, da Parte Vella. “10. Supoño que vivían no número. Eles eran Pagola Barandiaran”.

Ao seu pai cambióuselle a cor da cara, palideció e logo o home do metro noventa botouse a chorar. Chorara e chorado! “Que tes o teu pai?”, pregunteille, e a súa resposta: “Señora Barandiaran, deunos para comer cando non tiñamos nada que comer”. Velaí de novo o círculo pecho.

E hoxe en día, que son esas vivencias e recordos?A
xente de aquí sufriu un trauma de guerra que non podía ser doutro xeito. Moitos se marcharon, moitos quedaron. Na miña opinión, os que quedaron aquí evolucionaron co tempo e, dalgunha maneira, a historia chegou a interiorizarse. Pola contra, as xentes que tiveron que fuxir viviron coma se fosen arrincadas da terra da súa nai. Esta xente vivía nun contexto diferente, pero, inevitablemente, reaparecían os elementos que a caracterizaban. E a ruptura e a ruptura renovábanse. Eu, para empezar, conto historias que ouvín na miña casa de Caracas. E cando os conto, éntranme as bágoas. Revivo as vivencias dos meus antecesores. A comerciante Miren Olano díxome que non se pode deixar perder eses testemuños, e o home dime que escriba, pero non teño capacidade, son arquitecta, nin escritora, nin xornalista. Entón conteille ao meu fillo o que ouvira para que non se perdan. Podo contar a súa historia para homenaxear aos que non están entre nós.