Hoxe é o día de adestramento de Arbe. Molla a chistera con auga, xa que o fleje necesita humidade para que non rompa. Cóntanos que a garda no baño da súa casa. “Hai que coidala con mimo”. A chistera é un traballo artesanal dunhas 25 horas e hoxe en día apenas hai cesteros, en total son un cinco no País Vasco, os que necesitan a substitución das xeracións novas que van estudar o oficio. “Agora están a probar cestas de carbono, analizando novos materiais...”. Púxose o casco e lanzouse ao frontón, onde lle esperan dous mozos e un adestrador, entre outros. O tamaño de Arbe é pequeno, pero crece no terreo de xogo e dá uns golpes de caste á pelota. O espectáculo é impresionante desde a bancada, din que é o xogo máis rápido do mundo, pola velocidade que colle a pelota. O de Markina, de 22 anos, tamén foi seducido pola cesta punta desde a súa infancia. “A forma de coller a pelota coa chistera, o ruído que fai, o encanto da cesta feita a man, o deporte autóctono… A cesta punta é especial en comparación con outros deportes”.

Vestiuse ao chiste por primeira vez con 11 anos, excitado por ver xogar ao seu irmán maior, Jokin Arbe. Coa axuda dos seus pais inscribiuse no club de Markina-Xemein e recibiu unha boa acollida. Con todo, sendo a única moza, tivo moitos obstáculos no camiño. “O frontón é un espazo totalmente masculinizado e a impresión que recibín ao principio dos demais foi “que fai aquí?”. Hai xente de todo tipo e tiven que escoitar de todo”. Despois de 14 anos, cando empezou a notar a diferenza de forzas cos mozos, despois de xogar un campionato, o organizador díxolle: “Ti xa non deberías traballar con mozos, deberías facelo con mozas”. Arbe lembra con dor: "Se non había ningunha outra moza! É que estaba a tentar desfacerse de min? Pero a esa idade non tes ferramentas suficientes para facerlles fronte. Estás só, facendo o dobre esforzo de facer o mesmo que os demais, e en lugar de valorar hai que escoitar cousas así”. Tamén lle tocou escoitar por boca dos seus rivais “debo xogar contra unha moza?”, porque algúns senten incómodos, por xogar contra unha moza ou por perder. “Pero en xeral, polo menos na miña contorna, leveime moi ben cos xogadores”, quixo subliñar.

Aínda que ás veces senta só, o apoio dos locais foi fundamental. “Sempre tiven ao meu lado ao meu irmán, sempre disposto a ensinalo, sobre todo ante as feas caras e comentarios do principio”. Actualmente, Jokin Arbe traballa como profesional en Estados Unidos desde o pasado mes de xaneiro.

Ademais, a esquerda

A forza é un factor importante na cesta punta e a partir dun momento o markinarra comezou a enfrontarse a mozos máis novos para xogar partidos igualados. Ademais de ser o maior, tivo que deixar de participar nas competicións oficiais, xa que se atopaba fóra da idade requirida pola categoría e a Federación non fixo nada para atopar unha solución. Adestrar e adestrar cos pequenos, sen o estímulo dos partidos, “foi moi motivador”, di. Durante un intre estivo con ela outra rapariga, pero, vista a situación, acabou deixándoa. Arbe, con todo, non é dos que cede, sobre todo tendo en conta o que lle custou ao principio: é zurdo, e é obrigatorio xogar coa dereita, non se pode coller a cesta coa man esquerda; estivo un ano pegando e ardendo, ata que aprendeu a xogar coa man dereita. Houbo xente que xogou á esquerda, pero, aínda que nas normas non hai nada que dicir, non se acepta. Preguntámoslle si non tentara xogar á esquerda. “Chica e encima coa esquerda! Pero que queres que me boten directamente dos frontóns?”, contesta rindo.

Nun arranque de motivación, ademais da cesta punta, empezou a tocar a pa. Á fin e ao cabo, grazas a proxectos como Emakume Pilotari, a modalidade que máis mulleres reúne nos frontóns é a pa. Infraestruturas, campionatos e facilidades, porque dá resultados. “É significativo que na actualidade máis do 80% das mulleres que se dedican á pa proveñen doutras modalidades. Moitas das padeeiras de elite foron preseleccionadas”. Arbe deuse conta, con todo, de que “o que realmente me enchía era cesta punta, e si quería facer o camiño tiña que facelo eu mesmo, que ninguén o faría por min”. Deixou a pa, apostou pola cesta e decidiu continuar até dar a volta á situación, abrindo o camiño ás novas xeracións.

Volver forte da desmotivación

“Aos poucos, fun gañando o meu campo. Custou, pero o conseguín, e en Markina-Xemein son un máis no frontón. Se tivese que facer unha valoración da miña traxectoria, diría que son a persoa que non renunciou ao que quero”. E non é pouco. Tras estudar Ensino en Vitoria-Gasteiz, Arbe volveu ao pobo con moitas ganas: actualmente, adestra dúas veces por semana, xoga un partido amistoso todos os venres con mozos de máis idade (11, 15, 18...), e no marco do proxecto Xistera están a organizarse campionatos entre mulleres, que xa fixeron tres. De feito, son xogadores franceses e cataláns, cos que realizaron encontros. A finais de outubro, a intención é reunirnos todos en Euskal Herria. En Cataluña os puntistas baixaron dunha decena de mulleres á metade, pero en Francia o número subiu, e nestes momentos achéganse a 15. Desde o ano pasado, na categoría de adultos, outra muller traballa en Donostia: Leire Arribas. E o máis importante, está a crear unha canteira de mozas xogadoras, entre outras, grazas ao traballo de adestradora da propia Izaro Arbe.

A cesta punta é unha modalidade en decadencia. As asociacións puntistas de Euskal Herria uníronse e crearon o proxecto Xistera, co obxectivo de reforzar este deporte. A iniciativa ten tres eixos principais: promover campionatos a nivel afeccionado, fomentar a participación das mulleres e dar a coñecer a cesta punta a nenos e mozos nos centros escolares. Nesta terceira rama atópase inmerso o markinarra, quen di que é un gran paso: “Este curso iremos a doce pobos, o que significa que unha chea de alumnos coñecerá este deporte. O obxectivo é que os nenos o proben todo, e que a referencia sexa a muller tamén é moi importante: hai tres anos, empecei a adestrar aos nenos en cesta punta en Durango e Berriatua; antes tiñan un home como adestrador, e de xogar a cero, ás dúas semanas de porme eu, 14 mozas inscribíronse de golpe!”.

O propio Arbe tivo poucos referentes, xa que ningunha muller xogou á sopa. “Penso que moitas mulleres o probarían, pero non prosperaron. Curiosamente, o acceso da muller á pelota vasca foi a través da cesta punta: A eibarresa María Unzueta practicou cesta punta a finais do século XIX, era unha boa xogadora e propuxéronlle ser profesional, pero o seu pai prohibiullo”.

“Agora a moza de 8 anos que quere xogar a cesta punta non está soa”

Despois de ensinar aos nenos en Durango e Berriatua, Arbe saca o título de adestrador de pelota vasca e o ano pasado traballa en Markina-Xemein. Está no colexio Bekobenta, con mozos de entre 6 e 12 anos. Trátase dunha vintena deles, 14 mozas aproximadamente. “A idea é ir ao frontón grande cando aprendan un pouco”. En total, ao redor dun centenar de persoas permanecen no pobo realizando labores de limpeza.

Despois de tirar o partido e volver a casa, Arbe non quere conducir un programa así. Practicar cesta punta, facer xogos relacionados co deporte, crear un ambiente de equipo… Máis aló da actividade física, trata de traballar valores nos adestramentos. “Na Educación Primaria todos traballan xuntos, así ten que ser: chicas e mozos, independentemente da súa orixe, con idades mesturadas… O deporte é unha boa ferramenta para traballar a convivencia, unha escusa para que a xente que non ten relacións móvase, e esforceime en tratar de que non haxa chicos que diga ‘eu non xoguei cunha moza’.

A biscaíña está a gusto, é evidente que o esforzo está a dar os seus froitos e ve con esperanza a un equipo formado por mozas: “Agora, a moza de 8 anos que quere xogar a cesta punta non está soa, ten máis chicas no grupo e co grupo é máis fácil seguir no futuro”. Izaro Arbe está moi contenta pola súa calidade de adestrador e polo seu bo comportamento como xogadora. Cantos prexuízos rompiches? “Non sei os prexuízos, rompín os esquemas da xente, iso si. Deberá todo: algúns dirán, que está a facer isto á cisterna?, e outros, “levanta Izaro! O que eu non fixen fixéchelo ti”.

Le o artigo en inglés en argia.eus/english.