“Hai unha pantasma que leva o meu nome e camiña polos arredores; unha pantasma que empezou a crecer hai uns anos, desde que empezaron a falar de min sen coñecerme, e que sobreviviu nos últimos seis anos, aínda que eu crin que estaba a morrer. Axudáronlle os xornais, porque a min botáronme unha militancia e seguiron inventando historias, e tamén xente que crea mitos para bendicir ou condenar, protexéndose contra calquera pregunta ou dúbida”. Dores González Katarain Yoyes, entre outras cousas, comentou a través desas frases o canso que estaba por haberse convertido na protagonista dunha narración pública. “Quitáronme o nome, Yoyes é unha ficción, unha invención, non sinto identificado con ningún que se salva de varias posicións políticas”, deixou escrito no seu diario: Desde 1979 até o seu asasinato por parte de ETA en setembro de 1986, recorreu con frecuencia á redacción para explicar a súa situación persoal e pór sobre o papel as súas opinións sobre diversos temas.

Editados polos seus familiares e amigos no libro Yoyes desde a súa xanela (Yoyes desde a súa xanela), a lectura dos mesmos é unha boa maneira de coñecer o que sentiu e pensou antes do asasinato en Ipar Euskal Herria, en México ou ao seu regreso a casa. Tamén unha boa maneira de coñecer as caras de Yoyes que os relatos políticos convencionais consideran irrelevantes. Por exemplo, a súa afección pola lectura.

Lecturas clandestinas

Os seus diarios están cheos de comentarios e referencias sobre os libros. Grazas a iso sabemos que aos 25 anos xa lera a Virginia Woolf, Vladimir Maiakovski ou Gustave Flaubert, entre outros. Examinaba atentamente o que lera: En xuño de 1979, por exemplo, lendo un libro de Anaïs Nin, di: “Unha feminista chea de contradicións, na miña opinión, idealista; nin sequera menciona a importancia do sistema social e económico neste problema, aínda que se vexa sensible ás inxustizas que percibe”. Da primeira lectura que se cita nos diarios pódese apreciar a importancia que o ordiziarra daba á crianza como persoa: “Sei que a vontade non é o que é, pero xoga un papel importante, sobre todo cando serve para cambiar o sistema; pero a idea que aviva constantemente, a evolución constante, a vontade dunha creatividade propia, manter a personalidade, coñecerse a si mesmo, inconsciente e subconsciente, iso está moi ben expresado e gústame moito, por suposto”.

Empezou a escribir nun momento de crise, tras o atentado que acabou coa vida de José Miguel Beñarán Argala e no medio das discrepancias internas de ETA, cando empezou a pensar na posibilidade de ir a México, afogado en condicións de clandestinidade. “Estou obsesionado con perder sensibilidade pola forma en que vivo e tranquiliceime lendo”, escribiu como colofón aos comentarios sobre o libro de Nin.

En outubro de 1979, Madame Bovary estaba a reler “para captar máis na obra”, centrándose sobre todo no estilo e a forma “porque parece que é o máis importante no libro”. En novembro, aínda na clandestinidade pero á espera de noticias sobre posibles desprazamentos ao exterior, Afasto Carpentier estaba “a tragar” A consagración da primavera. “Paso a gran velocidade por encima desta única prosa lixeira”. Interesáballe o ambiente tropical da novela e ese mesmo mes terminou outra obra de Carpentier, Os pasos perdidos de 1953, un libro que conta a historia dun músico que se penetra na selva venezolana: “...e teño unha sensación de malestar, de angustia, de sabor de boca raro, admiro o valor que deu ao meu protagonista e hai un parágrafo no que se di que ‘a marcha por camiños insólitos comeza inconscientemente...’, e entón empeza a decepción e emocionoume”.

México por entender, libros

Comezou a estudar Literatura na Universidade Autónoma Metropolitana de México en 1980, aínda que finalmente se matriculou en Sociología. Aos poucos días da súa chegada a América, cita por primeira vez un libro: “Empecei a ler o libro de Ulrike Meinhofen que me regalaron dous A. e produciume unha impresión profunda, que claridade nos escritos desta muller!, é terrible que unha muller como ela desapareza e axiña que. Como se fai amar!, pola súa amplitude, pola comprensión das cousas e polo gran respecto”. A finais da década de 1970 publicáronse en castelán tres libros con textos do membro do grupo armado alemán RAF nas editoriais barcelonesas Icaria e Anagrama e probablemente Yoyes falaba dun deles. Pero estas palabras hoxe, sabendo con que idade matárono, mostran ante un espello á persoa que escribía.

A seguinte lectura marca as ganas de coñecer o país recentemente chegado, como o demostran os libros sobre a historia da revolución mexicana que tiña entre mans en febreiro de 80 ou a colección de ensaios O labirinto da soidade de Octavio Paz. “Se o leu inmediatamente despois da miña chegada, quitoume algúns quebradizos de cabeza, é moi exixente e penetrante, trata de explicar a idiosincrasia e o carácter dos mexicanos”, escribiu sobre o traballo do Premio Nobel.

Pero tamén mencionou as dificultades para conciliar o carácter dos mexicanos co que el trouxo de Euskal Herria, cando en 1982 referíase ao libro de Óscar Lewis Pedro Martínez: “Sorprendeume, pero non o sei positivamente, porque é unha novela que conta a historia dun campesiño mexicano e trata de explicar a idiosincrasia do mexicano, e iso sorprendeume bastante. Como vou relacionarme con esta xente?-penso de inmediato e síntome desprotexido ante a súa maneira de ser. A min fixéronme doutra maneira e no medio que describe sinto completamente perdido. Necesitarei prudencia”.

Maternidade e Xullo Cortazar

A pesar das súas inquietudes por desenvolverse coa cultura que atopou en América, o tema que máis aperta provén do outro lado do océano. 28 de xaneiro de 1982: “Sentín como un puñal a noticia que traen algúns xornais mexicanos, dicindo que uns militantes de ETA están en D. Que en F. estamos a recoller diñeiro para ETA”. Non entende por que se lle atribúe a militancia que abandonara no ano 79. “Sei que durante todo o tempo que levo aquí non deixaron de falar de min por unha ou outra opción, pero nesta ocasión, estaba case convencido de que acabaron por aceptar que son un cidadán normal, que vivo aquí e que veñen con esas cousas”. En 1984 o diario O País volveu sinalalo como directivo da banda armada e segundo un libro publicado polos seus amigos e familiares, esperaban que tamén volvese á organización dentro de ETA.

Yoyes seguiu o seu camiño. A seguinte data no día a día é o 12 de marzo de 1982: “Unha emoción profunda, unha soidade enorme, dúas bágoas tamén. Estou embarazada”. A maternidade abre unha nova fase nos diarios e os libros que le tamén expoñen novas dúbidas. Cando se refire ao Rayuela de Xullo Cortázar, por exemplo: “Nun momento dado di ‘… nesas xentes a acción social parecíase demasiado a unha coartada, como son os fillos a coartada das nais, para non facer nada que valla a pena nesta vida…”. Busqueino porque me quedou gravado; foi unha cuestión que me preocupou inmediatamente despois de nacer Akaitz, que moitas veces me viña á cabeza que o feito de telo non podía impedir que eu seguise sentindo a necesidade de darme a coñecer, de expresarme, de buscarme, de crearme e de crear”.

Tres anos despois leulle o Libro de Manuel ao arxentino. Trátase da historia dun grupo revolucionario arxentino que prepara un secuestro en París e faille pensar nas seguintes xeracións: “Non sei si os nosos fillos nunca comprenderán aquela febre que nun tempo nos embriagó a todos, con máis ou menos dúbidas, a verdade, pero en todas ocasións con febre. O Libro de Manuel parece feito para eles, para que quede algo dos nosos soños, mesmo da maneira en que viviron”. Cando escribiu estas liñas deuse conta de que estaba desilusionado coa sociedade que atopou, pero non perdeu a súa afección á lectura e ten na súa cabeza escribir unha novela, a pesar das dúbidas que ten sobre a acollida que pode ter. Falando de Cortázar, por exemplo, di: “En Euskadi, a xente devoraría a alguén que escribise como el”.

Empezara a escribir novelas, como se pode saber por un apuntamento de abril de 86 que menciona, entre outros, os Ulises de James Joyce e a intolerable lixeireza da Existencia de Milan Kundera. Este último libro obrígalle a cambiar a historia que el quería contar: “Por iso vin que os grandes protagonistas da novela son dúas parellas, como na miña. (…) Quen debería crerme se seguise e terminase con éxito o meu traballo, que a miña idea era antes de lela? Non podo deixalo por iso, pero a verdade é que hai tempo que non traballei e isto me desanima moitísimo”.

Deixou escritos varios borradores cinco meses despois, antes de que ETA os asasinase, pero ningunha obra terminada. Quedaron os seus diarios para coñecer un percorrido persoal e intelectual que non cabía nas simplificaciones políticas.