En 2001 o historiador Xabier Lamikiz, profesor da Universidade do País Vasco, atopábase en Londres coa tese doutoral. Tratábase da relación entre os comerciantes dunha época. Isto sucedía cando estaba a ler os documentos dos barcos inimigos capturados polos buques ingleses no século XVIII no arquivo nacional da capital inglesa. Estes documentos estaban organizados segundo as guerras, catalogados como o que fose o nome do barco e o apelido do capitán, e gardados en caixas.

Alí tratábase dunha gran correspondencia, da que Lamikiz seleccionou e catalogou os que máis lle interesaban no traballo de tese. En 2003, mentres traballaba neste taller, atopou unha gran colección de cartas escritas en eúscaro. “Pareceume estraño atopar tantas cartas. Con todo, non era o tema da miña tese e, por tanto, conservei a referencia do arquivo correspondente e continuei co meu traballo. No ano 2006, unha vez finalizada a tese, informei o director do centro Iker Rikardo Etxepare do achado. Esta correspondencia valeulle moitísimo. “Nós non sabiamos que existise!”, díxome. Non tardaron en aparecer copias das mesmas ante os ollos de Beñat Oihartzabal, Xarles Bidegain e Rikardo Etxepare. Unha vez máis comezou: Os lingüistas Xarles Bidegain e Manuel Padilla tomaron fotografías das cartas de Lamikiz e uníronse á obra, realizando transcricións e interpretando as mesmas. Lamikiz, pola súa banda, escribiu sobre o contexto histórico.

A época do barco Le Dauphin

Os ingleses saquearon até 28.000 barcos no século XVIII, despois de 50 anos de guerra entre Inglaterra e Francia. Antes de que o barco que tiñan no seu poder caese en mans dos ingleses, os capitáns dos barcos franceses arroxaban á auga –na maioría dos casos– documentos escritos para que non caesen en mans do inimigo. Como consecuencia, a pesar de que se capturaron preto de 28.000 barcos, só salvouse a documentación que portaban algúns deles. Este é o caso do buque francés Le Dauphin, que se entregou a si mesmo sen oporse ao ataque dos ingleses. Así se conservaron até hoxe, a pesar de que as caixas do arquivo están no esquecemento, 50 cartas escritas en eúscaro, un feito moi singular, xa que non é habitual que se presenten á vez unha chea de documentos.

Lamikiz mira ao mundo que mostran as cartas e di que nos seus escritos aparece unha fotografía da sociedade de entón: "Vivían nunha lamentable situación preindustrial, en plena miseria. As clases medias non existían aínda, algunhas vivían ben ou moi ben, mentres que a maioría se achaba en situación precaria, sen comida e con débedas. Esta foto aparece claramente nos sobres. É certo que o que escribiu estas cartas é alfabetizado, ou a medias alfabetizado, pero o que contan é lastimoso: están a suplicar aos seus familiares que llas devolvan, que as teñan aquí, que vivan como poden… ‘Por favor, zato etxera’ é a lema que se repite unha e outra vez nas cartas’”.

Sen dúbida, os mariños de Le Dauphine, como os mariños dos demais barcos, foron pescadores en tempos de paz na época da preguerra. Pero cando chega a guerra, ninguén quere pescar. “Cando comeza a guerra, os pescadores están dispostos a participar no corso, a arriscar a súa vida, porque gañan máis, evidentemente”.

Testemuño do eúscaro

Como se dixo, Bidegain e Padilla, membros do centro Iker, realizaron as transcricións e a análise da lingua que realizaron. Con todo, pasaron anos desde que o traballo viu a luz. Ninguén considerou o traballo de edición de cartas de Le Dauphine como un proxecto específico. E, por outra banda, aí está a pregunta de sempre: hai máis cartas? O propio Padilla dinos: “Había que facer unha pregunta: é un descubrimento especial ou o comezo dun descubrimento maior? Os de Iker tivemos que facer varias viaxes a Londres para examinar os documentos que gardamos en caixas. Para entón, Lamikiz xa utilizara algúns escritos que se recollían nos barcos españois e franceses, pero os barcos franceses eran miles e tiñamos que elaborar a documentación que se gardaba neles. Un traballo inmenso outra vez! Estudamos caixas e caixas no arquivo de Londres e atopamos máis cartas –aínda que non moitas máis–, a maioría delas de finais do século XVIII”. Entón si, sen reviravoltas, puideron dicir que o caso de Le Dauphiné é moi especial: o barco dirixíase cara á comunidade euskaldun, o Louisbourg canadense. As cartas eran, pois, o reflexo da relación entre as dúas comunidades.

Ademais das cousas que os familiares dunha parte do océano enviaban aos emigrantes alén, había correspondencia: están asinadas, enviadas desde unha decena de pobos de Lapurdi entre febreiro e abril de 1757. A xente adoitaba aproveitarse da noticia de que un barco partía para enviar cartas. “Escribir un a outro era algo moi habitual. ‘Este ano escribímosche cinco veces e non tivemos resposta pola túa banda’. Lemos moitas cousas polo estilo. A xente escribía cartas por aquí e por alá. Neste contexto de guerra, prevese a perda de numerosas cartas, xunto cos barcos, que non puideron ser recuperados. Por exemplo, en Le Dauphine hai 50 cartas en eúscaro e 108 en francés, todas escritas en Lapurdi. Iso é: non todas as cartas están escritas en eúscaro, pero si unha boa parte”.

A maioría das cartas están escritas por xente dos pobos da beira do mar de Lapurdi, pero tamén hai outras que demostran que foron escritas nalgúns lugares do interior. Nunha delas está Hendaia, na outra Azkaine, máis profundamente Sara.

Segundo a lingüista Padilla, o máis destacado é que estas cartas están escritas por xente sinxela. “Non son grandes nin son familias de clérigos, pobos pequenos e mariñeiros, case sempre. A súa linguaxe é o eúscaro, un eúscaro moi natural. Evidentemente, a carta é un xénero escrito, con fórmulas concretas, pero, polo demais, a linguaxe que se le é moi natural”. Estes escritos, por outra banda, achégannos outras achegas, segundo informounos Padilla, e está ligado á historia das linguas. “Cando se realizou a historia das linguas occidentais, os textos impresos foron a primeira e principal fonte, é dicir, colocáronse nun canon literario. Quen os escribía? Sempre ou na maioría dos casos, os señores, os da gran escola, os da igrexa. Nos últimos anos abriuse unha nova liña, a que foi nomeada internacionalmente como Historia da Lingua desde abaixo, language history from below. Nesta liña prímanse este tipo de testemuños, sobre todo de xente parcialmente alfabetizada. Tamén hai razóns para iso, xa que a súa fluír está máis preto da lingua falada e reflicte con máis facilidade a pronuncia verdadeira. Hai unha certa ecuación: canto máis alfabetizada, máis afastada escríbese da fala e viceversa”.