Personaxe oculto no escenario
- Século XVII. A adolescente escapouse do convento dos Dominicos de Donostia-San Sebastián polo seu domicilio nun cárcere. Vai a América a loitar polo rei de España, a esmagar aos seus habitantes. Leva vinte e cinco anos bailando espada no Novo Mundo. Non é un home, é unha muller. Xa non é Katalina Erauso, o aventureiro donostiarra Francisco Loyola en traxe de home. O polémico personaxe de moitos rostros, máis coñecido fóra de casa que en casa, foi traído á pastoral. Tras o recital de Baiona, a obra representarase nos escenarios de San Sebastián e Donibane Garazi.
Maite Berrogain foi a encargada de pór ao día a Katalina Erauso en 2005. Catalina de Florance Delay: Leu o libro Enquete e pareceulle que atopara a unha muller loitadora que era allea e famosa no mundo. Este personaxe tiña moitos elementos: exército, igrexa, pelexas, ser muller, dúbidas sobre orientación sexual... é dicir, pareceulle un excelente material para facer pastoral.
Once anos despois, en Baiona, o 5 de xuño, 3.000 persoas, abarrotados o polideportivo Lauga, puideron gozar da primeira actuación de Katalina Erauso. Os espectadores esqueceron a calor e a calor e puxéronse a escoitar as palabras dos porteiros. Cando lles pareceu oportuno aplaudiron, riron e ouviron berros de desagrado. O teatro Vitoria Eugenia de Donostia-San Sebastián contará cunha capacidade para 800 persoas. Con moito menos público que en Baiona e probablemente moita xente do sur que non se afixo a ver a pastoral. Guillaume Irigoyen (Arizalea e Letrista de varias cancións) expresounos a súa preocupación por si os espectadores van participar na pastoral como cómpre: “A metade do público de Baiona participou nalgunha pastoral e a outra metade quere participar”.
Recital ‘Katalina de Erauso’
Ao parecer, en 1624 Erauso comezou a escribir a autobiografía e publicouse ao ano seguinte. Parece que o dicimos, porque segundo algúns máis que a memoria é un relato inventado por alguén.
Nas seguintes liñas contaremos a vida aventureira de Katalina Erauso tomando como fío narrativo os discursos e xestos escritos por Maite Berrogain para a pastoral.
Katalina Erauso naceu en San Sebastián en 1592. O seu pai era capitán Miguel de Erauso, militar ao servizo do rei Felipe III de España. María Pérez Galarraga. Tiveron catro fillas en catro anos e xa tiñan un fillo. Catalina era unha boa familia.
Nos vellos anos, nas
familias acomodadas,
entraban As mozas nos
conventos de Ttipi
As catro fillas foron introducidas no convento dominico. Catalina non tiña máis que catro anos. O seu pai non ocultou o seu desprezo polas súas fillas:
As fillas cústanche
á
Familia Mentres os
fillos hónranche
Na actuación de Baiona, aos asistentes non lles gustou nada a actitude do seu pai e escoitáronse os primeiros berros de repulsa.
Viviu no convento até os 15 anos. Pero tiña grandes desexos de saír de alí. E dirixíndose á serora maior, engadiu:
Non me gusta a
disciplina Gústame a disciplina Teño outras
ganas que eu
Chegou a hora de marcharse. Escapouse e comezou unha nova vida, empezando a vestirse como un home.
Biloak dütüt mozüko
(E)ta galtza lüzeak jauntsi
Así niz home üdüri
Gaztea lerden bühürri
Ireime
sen Düdarik no
futuro No
interior dütan sükarra Non volvereiche a apagar
Francisco de Loyola púxose ao servizo da corte do rei Felipe IV. Quería ir ao Novo Mundo, a América. Cruzou Chile, Bolivia, Panamá, Venezuela, Arxentina e Perú na zona da espada, nun intento de recoller a prata e o ouro para o rei do Imperio español.
Viaxou a América co seu tío Egino.
Aquí jin o meu lloba
Naturalmente como
sabes Todo para
roubar ürre de prata
Porque os barcos
se
enchen completamente de ürres Isto é coidar a bondade de
todos O teu cargo será
Aos holandeses non lles gustaba a fame de roubo dos españois:
Non podemos satisfacer a Ürrez as
frías costas de Demabrüe
Desde hai moito tempo os nosos
inimigos Españois ohoin podre
Roubos, pelexas, danzas de espadas, aventuras e escapadas foron o seu pan cotián en América durante os seus 24 anos de vida. Ás veces escapábase porque cría que Francisco Loyola estaba a piques de ser recoñecido como muller. A súa actitude coas mulleres nos traxes de home marcou un antes e un despois na historia de Katalina Erauso. Ás veces parece que se namorou dunha muller. Maite Berrogain cría que debía facer teatro continuamente para que ninguén se dese conta de que era unha muller. En opinión doutros, por exemplo, dalgúns movementos de lesbianas en América do Norte, a Erauso gustábanlle as mulleres.
Velaquí dúas estrofas escritas por Berrogain en relación a este tema:
De
Perun Solarte De
Guild a Guillotte De Perun
Solarte De Guild
Felicita atopar a Hanitx que se
foi a ver Pasa o
tempo coas
mozas O traballo non se cura
Un pouco de amor, pero os odios eran máis crus en América. Os espectadores de Baiona non durmían e de novo ouvíronse berros de reproche no polideportivo Lauga, porque así falaban primeiro o irmán de Catalina, Migeltxo Erauso, e despois a propia Catalina:
Razas máis modestas Para
destruír aos Heben
GütütüNausi
son os brancos
Indiano bürügorri
Español Trumilka matará a
Trumilka para roubar a
Amalürra
Despois de 24 anos de vida, marchouse a Europa e recoñeceu que era unha muller e pediu ao papa que lle permitise seguir vivindo como un home. A súa resposta alterou ao público, mentres que a resposta de Erauso foi aplaudida polo público.
En primeiro lugar teño que saber
si os dous emmandos de
Heben, como sempre eran
virxes, van dicir si ou non
A un home non se
lle chama Virxe María Unha
Enxeñaría entre
esposas de homes é iso
Non se rendeu en Europa. Marchouse de novo a América, a
México, onde morreu en 1650.
Donostian, irailaren 3an.
Donibane Garazin, irailaren 10ean.
Idazlea: Maite Berrogain.
Errejentsak:
Pantxika Urruty eta Maitena Lapeyre.
Katalina Erauso:
Alaia Ithurbide, Laida Abadie,
Miren Elkegaray eta Graxiana Castillon.
Zer moduz joan zen Baionako emanaldia?
Enetako izugarri ontsa zeren eta publikoak parte hartu zuen. Zinez, plazer egin dit. Horrek harrapatu nau, ustekabe ona da hala ere.
Donostian publikoa diferentea izango da. Nola erantzungo duela uste duzu?
Nola jakin! Batzuek erraten dute, “Ez da holakorik izanen beste lekuetan”. Bada ez dakit. Pentsatzen dut baietz, zeren eta gorri eta urdinen arteko borroka hor da, emaztetasunaren aldeak… Pentsatzen dut baietz, jendeak pastoralean parte hartuko duela.
Katalina Erausoren historiak pastoralerako osagai guztiak dituela diozu. Erausoren zein aurpegi erakutsi nahi izan duzu?
Lehenik emaztearen gauza. Askatasun gose hori. Emazteak ez dira behar izan komentuan edo ezkondu, bazuten beste asmorik ere, denbora horretako beste emazte batzuek ere. Zeren eta geroztik irakurria dut Kristobal Kolonekin joaten zirenak denak gizonak zirela, eta Pizarro eta Cortesekin emazteak ere joaten ziren konkistarat. Beraz, ez zen hain harrigarria emazteak ikustea, nahiz eta Katalina gizonez emana zen. Hala ere, momentu batzuetan emazte agertu da. Eman dezagun, bere osabaren itsasontzia hartu duelarik bere osabak bazekien emaztea zela.
Aurpegi gehiago ere baditu Erausok.
Borrokazalea. Denbora haietakoa zen konkista. Gaurko egunekoa baldin bazen beste gauza batzuk defendatuko zituen beharbada, ez dakit.Beste aurpegi bat: Emazteen arteko maitasuna. Ezin dugu jakin zuzen ordea, emazteak maite zituenik. Bakoitzak pentsa dezala nahi duena hortaz.
Pasarte batean Erausok emakume batenganako desioa adierazten du.
Egia erran, gizona zela eta emazteak maitatzeko prest zela behar zuen erakutsi. Ez nintzen urrunago joaten ahal.
Antzerkia egin behar zuen gizona zela garbi gera zedin momentu oro.
Nire ustez hori zen, behar zuen komedia bururaino eraman. Pastoralean ez dugu dena eman ahal izan ere. Momentu batez, Andeetako basamortua pasatuta, emazte beltz batek eta bere alabak etxera eraman zuten. Alabarekin ezkontzeko eskatu zion amak. Guk ez dugu agertu, baina testu batean erraten du emaztea hain zela itsusia ez zuela nahi harekin ezkondu. Eta beharbada estakuru bat topatu du, ihes egiteko.
Zaila da jakitea emakumeak desio zituen ala ez.
Hori da. Batzuek ideia hori bereganatu dute, Ipar Amerikako elkarte batzuek, lesbiana mundukoek.
Euskal nortasuna ere bistan da pastoralean.
Izugarrikoa izan da. Hango eliz buruak, epaileak, korrejidoreak, euskaldunak ziren eta elkartasuna adierazten zuten, beti Katalinaren alde. Ez dugu agertu, baina bi aldiz hiltzera kondenatua izan zen eta azken momentuan bazen norbait errateko Katalina bizkaitarra zela eta salbatu behar zela. Beti atera da horrela.
Espainiarra ere bada. Erregearen alde ari da eta konkistatzaile da.
Ez dakit izan zaren Hego Amerikan, baina joaten bazara edozein lekutara denetan badituzu euskal izenak, karriketan, etxeak… Gure historia beltza da. Katalina ere ardi beltza da. Konkistan parte hartu dute euskaldunek Espainiaren eta Frantziaren alde. Euskaldunak zepoan harrapatuta ginen, bien artean.
Donostian bada brontzezko bustoa, kale bat ere bai bere izenarekin, elkarte baten izena... baina Donostiatik kanpo ez da batere ezaguna. Bere historia, ene ustez, gordea izan da.
Gordea izan dela esango zenuke?
Katalinak ez baititu biltzen euskaldunen baloreak. Erraten ahal dut pastoral hori ez dutela sekula emanen Zuberoan. Pertsonaia tradizionaletik kanpo da. Pentsa ezazu pastoral hau zer den adin batekoentzat, batzuek mutur egiten dute Elizako historia aipatzen baita, haserretu dira.
Aita santuak Erauso birjina den jakin behar dela esaten du eta ikus-entzuleek arbuioz erantzun zuten Baionan.
Bai, bai, izugarri.
Sujeta, Katalina Erauso, gorria da. Ohikoa urdina, ona, izatea da.
Gorrietan sarrarazi dugu. Zuberoan ez dute sekula egin, eta ez dakit eginen duten. Uste baldin bada beti ona behar duela izan, beti urdina... ene ustez sujeta ez da beti ona. Izan delarik konkistan, Espainiako armadan, guk gorrietan ezarri dugu eta indarra eman diegu indianoei, maputxeei, beren kexua agertzeko. Batzuentzat, sujeta gorri ematea iraultza da, guri iruditzen zaigu ez genuela beste maneraz egiten ahal.
Aldaketa jendeak ondo hartu duela iruditzen al zaizu?
Batzuk ez dira ohartu ere egin. Batzuk ez dakite sujetak urdina behar duela izan, kode horiek ere ez dakit non diren [barrez ari da], ahozko tradizioa baita. Niri batek erran dit hautsi ditugula kodeak, eta erran dut pozik naizela kodea hautsi badugu.
Ez zaizu inor etorri esanez ez zaiola pertsonaia gustatu.
Ez, horrelakorik ez. Gaurkotasuna du historia horrek, eta denak harritu dira, ez zen ezaguna historia. Baditut ilobak Ipar Amerikan, eta unibertsitatean ikasia zuten, badakite nor den moja militarra, hemen batere ez. Iruditzen zait Euskal Herritik kanpo nahiko ezaguna dela.
XVI. mendearen amaieran Donostian jaio zen Katalina Erauso, La monja Alferez edo The Lieutenant Nun ezizenez ezaguna. Bere autobiografia idatzi eta 1625ean argitaratu zuen Espainiako erregeari egindako zerbitzuaren truke biziarteko pentsioa eskatzeko eta garaiko aita santuari gizon jantzita jarraitzeko baimena lortzeko. Biak eskuratu zituen eta testu horri esker heldu zaigu haren berri.
Moja izan behar zuenak soldadu eta merkatari izatea erabaki zuen, emakume izan behar zuenak gizon bizitzea aukeratu zuen, heterosexual behar zuenak lesbianismoari zirrikitu bat ireki zion, euskaldun behar zuenak espainiar eta mexikar ere izan zen. Horrela bihurtu zen pertsonaia historiko eta mito literario. Donostian Miramarren edo Tabakaleran aurki dezakegu, baina, zenbateraino ezagutzen du euskal jendeak? Nork eta nola eman digu haren berri?
Bizitza ‘liluragarria’ izan zuela errepikatzen da nazioartean berari buruz idatzi diren testuetan. Azken mende aldaketarekin areagotu egin zen bere presentzia argitalpen zientifikoetan eta gerora apaldu den arren urtero idazten dute berari buruz. Testu gehienetan bere genero identitatea eta sexualitatea sailkatu nahian ibiltzen dira eta ohiz kanpoko irudi bat izan zela diote.
Argitalpenen %1 euskaraz idatzitakoak dira. Zergatik idatzi da hain gutxi Erausori buruz bere sorterrian? Zein da euskaraz eraiki den bere irudia? Lau liburu ditugu: antzezlan bat (Erauso Kateriñe, Katalina Eleizegi, 1962); bere autobiografiaren egokitzapen bat (Katalin Erauso, Iñaki Azkune, 1976); biografia dibulgatzailea (Katalina Erauso, Aitor Zuberogoitia, 1997); eta pastorala (Katalina de Erauso, Maite Ithurbide, 2008).
Eleizegiren antzezlanean askatasunaren bila bere ametsa betetzera doan pertsona irudikatzen da. Azkuneren autobiografiaren egokitzapenean “gizon arima eta indarra” zituela eta “beste emakumeak bezalakoa ez zela” esaten da, “gehiegikeriaz eta zoritxarrez betetako bizitza” izan zuela gaineratuz. Zuberogoitiak Erausori buruz diosku “hain emakume indartsua topatzeak” harritu zuela, “baina gehien hunkitu ninduena bere barne borroka izan zen (…) eta etengabe ihesi egoteak sortzen zion tentsioa”. Ithurbidek Erausori buruz hurrengoa dio: “munduan ezaguna den arren hemen ez dutela berari buruz ezer jakin nahi” eta “generoaren afera egungo jendartearen aldarrikapenetako bat d(el)a”.
Sherry Velascok (2000) dioen moduan kultura hegemonikoak Katalina Erauso eraiki, interpretatu eta merkantilizatu egin du, izan ere pertsonaia honek irakurle/ikus-entzuleen beldur eta desirak agerian uzten ditu. Erauso heroi eta arerio gisa irudikatu izan da, nazio, historia eta kultura desberdinen ordezkari; oso aldagarria eta maneiatua izan den pertsonaia da. Garai bakoitzak sexua, generoa eta sexualitatea modu desberdinetan arautzen ditu, baina errealitatea beti da anitza. XXI. mendean hiru eremu hauei malgutasunez eta dinamikoki begiratzeko erronka dugu, normal izateko eguneroko borroka antzuaz jabetu eta denak diferente garela onartzeko garaia badelako.
*”Genero eta nazio identitateak Katalina Eleizegiren antzezlanetan” tesiaren egilea.
O grupo de cantantes Oilarrak celebrará os seus 30 anos cun ttipi pastoral do sacerdote Matalaz. En 2013, coincidindo co Festival Xiru, terá lugar unha actuación como a pastoral Ederlezi, creada por Mixel Etxekopar, con cantantes de galos e músicos do grupo Musikalde. O... [+]
