No País Vasco, como en moitos lugares, a industria téxtil era un sector moi importante da economía. Algunhas cancións remarcan claramente a situación: aí están as variantes do belo en Irut, do Quilo Egilea de Otxalde e da Filla Comerciante de Intxauspe ou de María de Alegia de 1885 de Agustín Etxeberri...

Fálannos da obra dun modo realista. Os eixos e teares configúranse e as mulleres románticas fían, bordan, bastan, cosen. O eúscaro conta cun rico vocabulario para describir o oficio. No marabilloso Oi Pello Pello, digámoslo, determínanse as viaxes do oficio: fiar ezan, astalka ezan, harilka ezan, jos ezan… En todos os versos aparece o quilo, colgado da cintura dunha nena na man. Os talos de madeira ou de vimbia recollían fíos de liño, de traballo ou de cáñamo que non estaban fiados. Ao pronunciar a palabra quilo escóitase o eco afastado da palabra xermana knülle orixinal.

Desde a tradición mesopotámica até os nosos días, a industria téxtil foi obra das mulleres. Os homes nunca utilizaban o quilo, e si usábano, significaba que se deslizaron até a humillación polos estribos da sociedade. Cando a industria devorou a industria téxtil, os xefes paternalistas habían proletarizado ás mulleres. As mesmas mulleres convértense en estrelas nas imaxes de Louise-Michel ou Merci Patron, que sofren de pleno a crise deste tipo de industria...

Estou a fiar, co
peso da
miña
carga na cintura, chorando...

Estou a cantar en Irut polos buscadores de cancións antigas que arraigaron nas zonas de Baixa Navarra. É unha conversación de tres coplas realmente espidas e profundas. A dor do amor negado aparece en cada liña. A irule que ten no ollo o pranto fala coa persoa que ama:

Choras, suspiras...
Un cabalo de consolación,
si, co tempo.

O membro da malvada Irule sabe que o tempo cura as feridas e sente cunha gran lixeireza e coa silenciosa ironía da experiencia.

A xente di
"hal´eztena frango",
"A miña querida
nena para ti e para min".

Cando o quilo é redondeado na cintura, cando os xestos son repetitivos, hai tempo para reflexionar. A muller da canción sostén o seu amor contra o mesquiño e incomprensible da sociedade, como sucede nos corazóns dos namorados queimados en moitas ocasións.

A filla comerciante de Intxauspe está a chorar ao seu traballo, aprendiz consoladora. Saíu á primeira hora da mañá do sábado ao vestíbulo dalgún veciño no que traballou como modista ou arreglista de roupa. Viña á nosa casa a tendera Ana e as persoas maiores falaban en voz baixa das cousas máis feas que ocorrían nos pobos. En voz baixa e en francés de maneira que os nenos –nós, con todo...– non os entendamos.

A filla comerciante de
Intxauspe, que se foi
a coser cedo pola mañá, pasa a mañá de aprendiz a...

Esta serie de coplas tamén é unha conversación entre o aprendiz e o comerciante experimentado. O aprendiz parece ter máis sentido que a filla de Intxauspe, que sinala o carreiro da prudencia:

Ti amas o que non vas
ser, el me entristece.
Ama o que poidas
ter si ten fama de xardín...

Nestes contundentes parágrafos decatámonos da importancia da terrible presión social que o colectivo cultivaba (ou ten) no simple vasco, a condición de que teña boa fama, o astuto comerciante infórmalle de que pode amar a calquera. Que constitúe, pois, a fama? Traballador, crente, euskaldun, dantzari fiucego, pelotari experto, señora humilde de casa e sobre todo, que lle gustase rir.

A versión do poema Iruten ari nok, que se deu a coñecer no val de Baigorri, engadiu signos de loita de clases á melancolía do amor negado. Un amante chiflado di firmemente que non acariñará a un cabaleiro, a un arrendatario, senón a un transeúnte e a un transeúnte.

Fiando faime vostede
cóxegas na
cintura e
co choro nos ollos.

Fóra da miña xanela,
si es
un cabaleiro acenderei
a vela para o transeúnte.

Eu defendo ao meu
criado co
meu agarimo
os pratos do arrendatario non me cegan.

Os versos do Quilo Autor de Otxalde de 1878 demostran que o mundo das hilanderas e dos produtores de tea desaparecía xa a partir de mediados do século XIX. Non era bastante produtivo:

O fabricante de quilos Gilen, de
Amikuzeko, desaloxou aos seus empregados das súas casas:
Queridos servidores!
Pois os medios de lucro que perdeu.

Como é sabido, a actividade foise industrializando e automatizando en Inglaterra, nos talleres Jacquard de Lyon en Francia e logo en toda Europa. Hoxe véñennos de China, India ou Turquía. En Europa fíanse e cosen os luxosos traxes que só se venden a prezos altos. O bertsolari, negando as novas condicións económicas, arraigaba na preguiza das raparigas bébedas a gravidade da situación:

Non pode custar cen libras de fuso, porque
lle venceu a agulla de
calcetín, o arame de púrpura!
Non hai que asustarse, a rapariga.

Elhe colle a saia na man, que na
memoria de traballo non ten na
cabeza, como un preguizoso!
No recuncho da caixa hai un puñado de roupa branca.

A sociedade cambiou radicalmente, entrou en velocidade co despregamento das redes ferroviarias. As vendedoras ían de casa en casa polos mercados e pobos presentando teas á moda. Abandonouse o traballo e levaron os quilos e os teares aos museos.

Hai poucos mozos irules en Eskual Herria,
un non se ve o quilo na
cintura, á
porta, oh, que pantalóns na feira de venda.

Talvez Otxalde alegrásese de que os arneses que se utilizaban para fiar poidan ser admirados hoxe en día nos actos de Hazparne (Baigorri). Hai aínda poucos homes que coñecen as técnicas deste oficio, que teñen un bo exercicio de habilidade cos dedos e unha gran prudencia.

Por que nos afectan tanto as penas do corazón das hilanderas? A resposta lévanos até o límite da literatura e a poesía, a illa rochosa de Ithaka, esculpida para as cabras, e os séculos nos que os deuses se contaban en verso as indignacións dos deuses. Imaxinamos a Penélope de Odisea fiando unha manta, cosendo, bastando durante o día, e de noite, destruíndo a minuciosa tarefa para que o lugar de Ulises non fose roubado por un granito de man. O personaxe turbio creado por Homero converteuse no símbolo da hilaridad do tempo. Así mesmo, o que traballa co fío levanta en nós o po de Sisisifo impedido e non querido...

Penélope, quizais, durante o vinte anos que Ulises estivo fóra, puido derramar algúns choros como os iruleones do País Vasco. Pero sabía que se estaba creando un tecido esencial que se empregaba ao nacer para traizoar por primeira vez aos ninos e para protexer e rodear aos cadáveres que van sepultarse no solo. Ao palpar o lenzo podemos notar que temos algo máis alá do común, unha parte da humanidade que supera os límites da nosa mera condición de xente.

A canción foi gravada por Kepa Junkera nalgún disco dos últimos anos coa voz de Miguel Bosé ou Benat Axiari e Nemesio Etxaniz (1899-1982) ofreceu un teatro tráxico en 1952 para arriscar ao público guipuscoano reciclando o ambiente e as tramas da canción.

A irule, a pesar de estar perdida, en canto pecha os ollos, une os mundos da mitoloxía ao noso alcance e enseguida, a ela, vai completando a relación que criamos cancelada.