Nas rúas, portos e beiras dos ríos de Euskal Herria xurdiron e traballáronse buques e embarcacións de renome. Máis aló das praias e os cantiis, o interior tamén creceu mirando á construción naval nunha época moi longa, mantendo da man a man o poderoso sector que dirixiu a historia, a cultura, a sociedade e a economía de xeración en xeración.

Con todo, o sector xa non é forte e non cumpre funcións de motor nin de vela da economía. Subsiste. Mesmo se pode dicir que está a buscar o norte, nestes tempos nos que hai que pescar cupóns e outras medidas necesarias para pescar en oficinas remotas. Para saír ao mar fai falta máis que un bo barco.

Centro Superior da Provincia

Hondarribia tivo un protagonismo especial neste campo. A impoñente obra Construción naval en Hondarribia 1203-2003, publicada en 2003 pola doutora en historia Lourdes Odriozola Oyarbide xunto ao Concello de Hondarribia, narra con detalle o caudal dos últimos oito séculos.

En 1203 fundou a vila de Hondarribia Alfonso VIII.ak, rei de Castela, para controlar o río estratéxico Bidasoa e garantir as relacións comerciais coa Europa Atlántica. Até o século XVIII os estaleiros máis importantes do país estiveron nas ribeiras de Lezo e Pasai Donibane, o que, segundo recolle Odriozola, “fixo que Hondarribia na Idade Moderna fose un dos principais centros de produción naval da provincia”.

O petróleo daquela época era a graxa da balea e os hondarribitarras eran excelentes pescadores de baleas. Nun principio utilizaban botes pequenos cun máximo de dez metros e cinco remeiros, pero a medida que as baleas se afastaban da costa vasca, os pescadores tamén construíron embarcacións para ir máis lonxe, como Ternua.

No século XIII chegaron aos países do norte de Europa as innovacións navais que os vascos aprenderon deles. Os barcos conseguiron adaptarse ás súas propias necesidades mellorando as técnicas apresas e adiantándose no sector, até alcanzar no século XV un alto grao de perfección e ser recoñecidos en toda Europa. Construíronse bateis, baleas, botes, calzas, naves e baleas principalmente na Idade Media.

Nesta época todos os estaleiros atopábanse fóra da muralla da vila: “Carros de construción de embarcacións desde o areal da porta de Santa María até a coñecida como A Roca”. Ademais, o estaleiro do vello muíño, que aparece nun documento de 1612, o estaleiro da Ribeira, onde en 1545 o capitán Sancho Alkiza construíu un nave, o aparello de Lonxa ou Puntal, o estaleiro da Madalena, o de Bordonda, o Real Estaleiro do barrio de Bizkaia, o estaleiro de Irun e os estaleiros de Lezo e Pasai Donibane.

Nesta época dourada da construción naval vasca realizáronse diversos tipos de embarcacións, como a perda (século XVI). No século XVIII), nave e galeón (XVI e XVIII), nave (XVIII)… Máis adiante chegaron fragata, bergantina, leiga, batel, barca, barca, traiñeira, chanela, etc. Durante estes anos realizáronse numerosas embarcacións importantes en Hondarribia.

Novos tempos

O primeiro estaleiro moderno de Hondarribia foi o estaleiro Aseginolaza, situado fronte á Confraría de San Pedro. En 1928 os aseginolazarras construíron o segundo pavillón e lograron reunir unha ampla e variada maquinaria. No século XX uníronse ao sector apelidos como Urtizberea, Errazquin, Ecenarro, Elzo, Zuzuarregi, Lekuona, Garin ou Sagarzazu. Pero, sobre todo, son dous os apelidos que portaron a testemuña da construción naval en Hondarribia até o século XXI: Olaziregi e Iridoi.

Juan Iridoy, coñecido como Raku, comezou a estudar oficio no estaleiro Aseginolaza aos 12 anos de idade. Á volta da guerra decidiu facer o seu propio taller de ribeira. Traballou alí durante 40 anos ata que en 1972 xubilouse e pasou a testemuña aos seus fillos José Luís e José María. Construíuse e continuouse traballando durante tres décadas máis no pavillón que actualmente alberga o Club de Remo de Hondarribia. Aínda que a nova xeración tamén fabricaba barcos pesqueiros de madeira e algúns de poliéster, as reparacións tiñan un gran peso na actividade dos Ragón até o peche do estaleiro.

Lázaro Olaziregui fundou o estaleiro un par de anos máis tarde que Iridoy, na rúa Pampinot. Este tamén aprendeu o oficio en Aseginolaza. Posteriormente construíu o pavillón no barrio de Amute, pasando pola rúa Almirante Alonso. Tras observar na Exposición Náutica de Barcelona de 1965-1966 embarcacións de poliéster, os fillos de Lázaro, Ignacio e Ramón, comezaron a utilizar este material para a fabricación de motos pequenas e barcas. Durante estes anos producíronse centos deste tipo de producións.

Ignacio e Ramón traballaron xuntos até 1991. Ignacio e o seu fillo Lázaro seguen en Hondarribia, tras instalarse en Gabarrarin, e traballaron sobre todo o poliéster para fabricar motos pequenas e barcos de baixura.

Próxima xeración

Lazaro, que leva o nome do seu avó, aprendeu o oficio do seu pai aos 13 anos, comezando no taller. A transmisión realizada da man a man foi habitual. A afección polo oficio tamén xurdiu da presenza do seu pai no taller. Todos eles eran carpinteiros e tiñan paciencia, paixón polo que sabían facer, coraxe, man fina e bos ollos como ferramentas de traballo.

Pero son esvaradíos. O sector está débil, sen rumbo fixo, os subsidios para a construción de buques terminaron e as novas xeracións atópanse con dificultades. Lázaro non cre que o seu futuro vaia estar traballando no estaleiro, pero si ten esperanzas de que o faga.

O enxeñeiro naval Enrike Lekuona realizou moitos dos seus deseños no estaleiro Iridoi. Ultimamente a sabedoría da pescadores fala da sabedoría que se foi xerando e transmitindo entre os mariñeiros, pescadores e armadores, e das formas de facer.

Mostra a súa preocupación polo futuro da pesca e a construción naval: “Son malos tempos para a pesca selectiva que temos aquí e temos que saír ao mundo para buscar novos modelos de negocio. Non só iso, en Euskal Herria temos as condicións para volver traballar na construción de barcos punteiros, pero faltan a aposta e o investimento. Do mesmo xeito que CAF ou Irizar, pódese dar un envorco á situación”.