A eutanasia e o suicidio asistido están prohibidos pola lexislación do País Vasco. Alta, sedación permitida. O atallo da morte, en opinión de algúns…

Jacinto Batiz: Non é necesario usala con esa intención. A sedación é un tratamento médico que se utiliza para reducir a consciencia do paciente cando este sofre un sufrimento que non puido ser reparado con outros tratamentos. A sedación é neutra e nós convertémola eticamente en boa ou mala, segundo a intención. Podemos utilizalo para diminuír a conciencia do paciente, xa que sofre moito ou mal, con doses excesivas, pode provocar a morte, e entón sería a sedación eutanásica.
Iñaki Olaizola: Hai dúas formas de pensar, unha das cales trata de distinguir a sedación, o suicidio asistido e a eutanasia como categorías diferentes, pero eu creo que a diferenza é pequena. Paréceme moi artificial separar a sedación da eutanasia, considerándoa a primeira práctica médica axeitada e rexeitando a segunda. De feito, simplificando un pouco podería dicirse que a diferenza entre ambos é o discurso.

Coa sedación dise: “Non é para axudar a morrer, senón para aliviar a dor, a pesar de que a consecuencia da doazón o paciente morrerá”. Coa eutanasia altérase o discurso: “Axudaremos a morrer a esta persoa que nolo pediu”. A sedación faise con doses moi pequenas e a agonía pódese prolongar moitas horas, 12, 24, 2-3 días… O mesmo medicamento, en doses máis grandes, pode causar a morte en poucos minutos. Creo que non é correcto establecer categorías en función da dose, a velocidade do suceso e o discurso. A intención é sempre a mesma: axudar a morrer.

J. Batiz: Non estou de acordo con Iñaki. O obxectivo da sedación é rebaixar o coñecemento, proporcionando as doses mínimas necesarias para iso, de forma que o paciente non sufra nin física nin psíquicamente. E a través da eutanasia buscamos a morte do paciente, creo que son diferentes. Podemos provocar a morte con doses excesivas e, pola contra, con doses demasiado pequenas estariamos mal, alargando a agonía máis do necesario. Esta diferenza en función do tempo non depende só da intensidade da sedación, senón que moitas veces é vontade do paciente estar profundamente durmido, pero sen unha sedación profunda, xa que quere manter un certo contacto coa súa familia.

Mabel Marijuán: A sedación paliativa é a indicación médica. O médico prescribe o tratamento e o paciente di: desbásteme. Ben, máis analgesia entón. Ou “non podo respirar”. Máis osíxeno… O enfermo dille o que ten e vostede toma medidas. Pero hai síntomas refractarios que non se eliminan co tratamento habitual. Chegado o momento, o propio médico dille ao paciente que a única maneira de eliminar este síntoma é diminuír o coñecemento. E o paciente pode aceptalo ou non, xa que o paciente sempre ten dereito a rexeitar o tratamento. Cal é a diferenza coa eutanasia, fundamental para min? Que só pode expor a eutanasia o paciente. O único que pode dicirlle ao médico é que axude a morrer. E o médico aquí dille: non podo facelo, é ilegal.

J. Batiz: Totalmente de acordo. Fixo ben a separación, segundo o solicitante. Iso si, si atendemos todos os síntomas coa suficiente intensidade e non temos máis remedio que porlle o pescozo con morfina para aliviar a dor, e por iso causámoslle a morte, iso non é unha eutanasia indirecta, como antes se dicía, senón un dobre efecto. A nosa misión é, dunha ou outra maneira, aliviar a dor. E si por iso morre antes, non pasa nada. Non imos pensar por iso que realicemos ningunha eutanasia.

Con todo, en ocasións, o que consideramos un síntoma refractario non é máis que un síntoma difícil, que non fomos capaces de solucionar, polo que antes de tomar a decisión de utilizar a sedación hai que pedir axuda ao médico de á beira. Pero se non podemos aliviar o síntoma, debemos acudir á sedación, sexa cal for o efecto. E si por iso termina antes, acabouse antes. Por outra banda, creo que os profesionais da sanidade aprendemos a non dar respostas automáticas cando un paciente nos pide eutanasia: “Estou en contra e non o vou a facer”, “eu estou a favor e vouno a facer”… En primeiro lugar temos que traballar con ese enfermo, porque é moi probable que detrás desa petición exista unha situación concreta que, si explícase, poidamos axudar a solucionala doutra maneira.

Morremos como cómpre?

I. Olaizola: Como consecuencia do traballo de campo que realicei sobre estes temas, teño a impresión de que a calidade da morte en Euskal Herria é mala. Vivimos ben na nosa sociedade pero, desgraciadamente, morremos mal. E eu creo que un paso para mellorar a calidade da morte sería preguntar á xente, en lugar de deixalo só en mans de profesionais. Preguntei a moita xente cal foi o trazo máis destacado da última morte que lles tocou de cerca, e en case todos os casos dixéronme que os últimos días do defunto foran inútiles. Dous días, cinco, dez, nalgún caso un mes… E en moitos destes casos, xurdiu un conflito entre o respecto á vontade da persoa que está nese transo –que eu creo que é a parte máis sacra que hai neste debate– e o poder que se deu aos médicos.

Creo que nos nosos hospitais, en xeral, non se ten en conta a vontade e a autonomía do paciente, téndese a tratar coma se fose menor de idade. E a opinión profesional do médico anteponse á vontade real das persoas. Moita xente –e iso é un fenómeno relativamente novo– non quere ser unha carga para os demais, e ese tempo que temos a unha persoa baixo sedación –20 horas, 30 horas, tres días…– é un sufrimento inútil para a familia. Hai que obedecer a quen se atopa nesta situación e non hai razón para que desde ningunha profesión dígase “non, aínda non chegou o momento”. Todos deberiamos aprender a respectar a vontade do paciente. Tamén sei que, nalgúns conflitos entre persoas que están en situación terminal e profesionais do medicamento, o problema é que a eutanasia sexa un delito. Sei que temos unha barreira legal, e por iso gustaríame superala. Nese sentido, creo que o proxecto de lei de morte digna que se está desenvolvendo na CAV non vai solucionar nada. Non supón ningunha novidade con respecto á Lei 41/2002 de Autonomía do Paciente [España].

Quedou claro que Iñaki ten unha actitude crítica con ese proxecto de lei, e sei que Mabel tamén o cree da mesma maneira. Que opina vostede, Jacinto?

J. Batiz: Similar. Non pode haber máis actitude respecto dun proxecto de lei deste tipo, porque nos demos conta de que quen o están facendo saben moi pouco da situación desas persoas que queren axudar. Coincido con Iñaki, que xa non achega novidades respecto do que di a lei de autonomía. Pero non estou de acordo noutra cousa: non creo que os médicos nos haxamos empoderado tanto, nin que rechazemos a autonomía dos pacientes. Quen traballamos para conciliar a ética coa actividade médica, esforzámonos por difundir con forza que a autonomía debe ser absolutamente respectada, non podemos ser paternalistas como antes. O paciente debe decidir, tras informarse, que todas as cartas están sobre a mesa.

Con todo, teño que dicir que a sedación é un dereito, pero cando o médico o considera oportuno. A sedación é unha indicación médica. E vostede, Iñaki, mencionou o sufrimento da familia. Pero o sufrimento da familia non pode ser unha razón para obrigarme a facer algo que poida ser contrario ao enfermo. Porque hai irmáns que creen unha cousa e outros que outra. Por que debemos facerlles caso? Sempre ao enfermo. Si, xa sei que vas dicir: “Con todo, a familia sufrirá”. Vale, pero nese momento é o que os médicos podemos facer. E outras cousas, neste momento, non. Cando a eutanasia e o suicidio asistido estean despenalizados, teremos outros instrumentos; os que queiramos utilizar usarémolos, e os que non o queiramos non os usaremos, tamén teremos dereito a expresar a obxección de conciencia. Eu dixen publicamente que o importante é universalizar a atención médica para os que están ao final da súa vida. E se os cidadáns, tendo a oportunidade, non queren iso, sen dúbida os políticos, ou a sociedade, terán que analizar a posibilidade da eutanasia.

M. Marijuán: Direi a verdade de Pernando: vivimos nunha sociedade envellecida e estamos cada vez máis conscientes da nosa mortalidade. Ante isto, preguntámonos “como debe ser?”. Pero non hai que esquecer que o que se chamou paternalismo médico vén dunha tradición de gran importancia. A comunicación entre o médico e o enfermo, a bioética, falar de coidados paliativos… todo iso chegou aos estudos de medicamento co Plan Bolonia, aínda saíu do forno a primeira xeración. Antes diso, ninguén nos ensinou aos médicos como desenvolver a súa relación co enfermo; o feito de ser médico non ensínache a tratar ben ao paciente nin a xestionar a túa gravidade. Diso non se fala habitualmente: a angustia pola morte leva todo por diante, porque nos lembra que todos somos mortais. Por tanto, o comportamento de médicos, enfermeiras, familias, o propio paciente… dependerá, entre outras cousas, da madurez da sociedade. E a nosa sociedade, a sociedade occidental, é moi inmatura.

Cando empecei a interesarme por estes temas, cheguei á conclusión de que aquí estabamos a cometer crueis asasinatos. O enfermo non se dá conta de que se lle está quitando do medio. Iso dicía o informe Remmelink [estudo realizado en Holanda antes da legalización da eutanasia]: estamos a levar a cabo eutanasias. Nun momento alguén, a familia, quizá o propio enfermo, di: por favor, axúdanos. E un médico contesta: ben. Isto xera confusión. Dille “sedación” si queres, pero iso é eutanasia! Que dixeron os holandeses? : “Esta conta é privada, de acordo, pero hai que regulala publicamente”. Por que hai que regulalo? Eu responderíache: cando non queira que ninguén se marche. Iso é o que pasa agora connosco. Unha familia angustiada reúnese cun médico preocupado e xuntos deciden aumentar a dose. Cando digo “cando non quere”, quero dicir “antes de saber si quere ou non”.

Se eu podo acordar co meu médico a tempo… Supoñamos que me acaba de diagnosticar a demencia e dígolle: “Cando estea moi mal, déixame morrer dunha pneumonía, non me coides, simplemente…”. Rexeitar o tratamento, a autonomía do paciente, sen problemas. Pero pense que chegamos a esta situación sen habelo falado antes, e uns xunto ao médico dicindo “cúrache da pneumonía”, outros “non trates”, el tamén fronte á súa mortalidade… Nalgún momento dirá: “Xa está!”. E un holandés que mirase pola rendija podería dicir: “Como sodes! Vostedes din que non á eutanasia e acaban de matar a unha persoa”. Iso chámase asasinato por compaixón, e é mellor regulalo, porque ás veces pode ser por piedade, pero outras veces non se sabe por que. Por tanto, no que se refire á lei, que é o que estabamos a falar, eu díxenlles, cando compareceu no Parlamento para falar do tema, que a lei, se hai que facer, ten que ser moi clara. Que ten que explicar moi claramente as situacións que se poden dar ao final da súa vida. Se isto é así, a eutanasia e o recoñecemento do suicidio asistido non van ser un problema.

I. Olaizola: Neste sentido, eu diría que en Euskadi a calidade da morte é aleatoria. Onde morres, que médico tócache… Máis aínda, que enfermidade padeces.

M. Marijuán: Engadiría outro factor: a madurez coa que o paciente e a súa familia abordan o tema.

I. Olaizola: A calidade da morte non se reparte democraticamente, o contexto social e persoal inflúe. Por iso é importante facer testamento vital. O testamento vital hai que fomentalo e aquí non se fai correctamente.

J. Batiz: Estou de acordo en que ningunha das leis autonómicas que hai no Estado español solucionará o problema, e tocoume revisar un par. Por unha banda, por algo que dixo Mabel: os profesionais teñen que educarse ben, e ningunha lei garante esa educación. A outra vez pedinlle a un xefe de cirurxía que dixese aos seus colegas máis novos que debían deixar de facer intervencións innecesarias, algunhas cousas non teñen sentido cando hai unha enfermidade terminal diagnosticada. Pero se fan operacións. “Sigamos até o final”, “a ver que ten”… Esa actitude é moi humana e temos que loitar contra ela, pero nas leis non se fala diso polo momento.

No centro do debate atópase a definición do sufrimento. A quen corresponde facer? E como medir?

J. Batiz: Iso só o pode facer o paciente. O sufrimento é moi subxectivo.

M. Marijuán: En medicamento dise: “Se o enfermo di que ten dor, entón teno”.

I. Olaizola: Como preguntaches polo sufrimento… Está a aparecer un novo concepto: o sentido da vida. No modelo tradicional do proceso de matar non existía a dúbida de si unha vida tiña sentido: todos tiñan, na medida en que foron dados, deuses ou non. En certo xeito, podiamos empregar a nosa vida, pero non eramos os seus auténticos donos. Agora, moitas persoas, en función da súa calidade de vida, pregúntanse polo sentido da vida e deciden que por baixo dunha determinada calidade ese sentido pérdese e queren irse. Queren que alguén lles axude a morrer. Tamén é verdade que cando chega o momento, moitas veces contentámonos con menos. En calquera caso, debemos ser conscientes de que a idea de dignidade non é a mesma para todas as persoas. E algúns non queren sufrir deterioración física ou intelectual. Non hai un só modelo, por tanto hai que escoitar a quen está nese transo, creo que os tres nos unimos niso.

J. Batiz: Ao fío do que dixo Iñaki, Nietzsche dixo algo que me axudou moito: quen ten un “por que” de vivir sofre case calquera “como”. Temos que dar un porqué ás persoas, buscar o sentido das súas vidas.

Non pairamos de lembrar ao enfermo moribundo, pero houbo quen tardaron anos en pedir axuda para morrer. A morte voluntaria está no centro do debate.

I. Olaizola: Polo menos, eu non atopo ningunha razón convincente para negar o dereito a morrer, pero si coñezo os argumentos empregados para iso. Unha delas é unha pendente esvaradía: unha vez recoñecido o dereito a morrer a unha persoa, deberíanse aceptar casos cada vez máis incertos.

M. Marijuán: É dicir, onde temos que pór o límite.

I. Olaizola: É difícil regular este ámbito, pero a pendente esvaradía non nos pode impedir, polo menos, tentalo, porque é un tema que nos concierne a todos. Todos temos dereito a morrer mesmo cando non hai enfermidades implicadas. Un ordenamento xurídico non pode obrigar a ninguén a vivir unha vida que non quere. Hai persoas que non poden atopar sentido ás súas vidas. Creo que teñen pleno dereito a recibir axuda para morrer desde a sociedade. En que nome podemos prohibir a alguén que morra cando queira?

J. Batiz: Pero ese dereito está recoñecido, na medida en que o suicidio non está castigado. Outra cousa é que haxa outras persoas que queiran intervir para que isto ocorra, aí está a cuestión. Vouvos a comentar un caso: un dos nosos pacientes acudiu fóra de Euskadi para que lle fixesen unha sedación, porque o noso equipo non quixo dala. Tratábase dun home ao que se lle diagnosticou unha esclerose lateral amiotrófica (AEA). Non estaba no seu moribundo, pero despois de reflexionar sobre a súa vida futura, pediunos unha sedación para despedirnos dos demais e terminar en 24 horas. Nós dixémoslle que lle axudariamos a paliar a súa situación, pero que en ningún caso aceptariamos esa demanda.

I. Olaizola: Entón, non tiña dereito a facelo?

J. Batiz: Non estamos a falar de dereitos, senón de indicacións médicas. A sedación é unha indicación e neste caso non era axeitada. O paciente pedíanos outra cousa: Finalizar en 24 horas. Non é unha sedación.

M. Marijuán: Isto foi unha demanda clara de eutanasia.

J. Batiz: Por iso non podiamos. Falemos, pois, de legalizar a eutanasia. En Holanda así o fixeron e, curiosamente, o número de eutanasia diminuíu e aumentou o das sedaciones. Por que? Aos médicos, o cumprimento de todas as condicións para a realización dunha eutanasia leva moitos máis problemas que a prescrición dunha sedación. Ninguén debe xulgar unha sedación. E unha vez autorizada a eutanasia, a indicación pode realizarse con tranquilidade. En España, en cambio, realízanse moitas sedaciones eutanásicas sen que ninguén se dea conta. A despenalización da eutanasia deixa de producir eutanasia, xa que leva a cabo mediante a sedación. Polo menos eu creo que a sedación utilízase mal nalgunhas situacións.

I. Olaizola: Pois se alguén diagnosticado de AEA non pode solicitar a sedación, non basta con expresar a súa vontade. Pídolles unha sentenza ética respecto diso. Até onde hai que chegar?

J. Batiz: Falamos desde un punto de vista médico, desde un punto de vista teórico. Todas as actividades clínicas contan con protocolos. No Libro Guía de Atención á Enfermidade AEA non atopará que a sedación considérese axeitada fose da situación terminal.

I. Olaizola: Entón, un paciente que leva anos sen poder moverse, que manifestou o seu desexo de morrer de forma prolongada e frecuente e que non ten problemas de saúde mental, non debería ter dereito a unha sedación clínica terminal?

J. Batiz: Eu creo que non.

M. Marijuán: Desgraciadamente, ao dicir o que vou dicir parece que non se escoita todo o demais, pero o vou a dicir: creo que a eutanasia e o suicidio asistido deberían ser despenalizados, por suposto. Se aceptamos que cada persoa ten o seu propio proxecto de vida, a xestión da morte debe estar dentro dese proxecto. E que non sexa un desexo que se exprese unha vez, na mocidade, senón cando o momento se achega. Porque é certo que a xente tolera moito máis do que se pensa, pero ás veces ocorre o contrario: que o enfermo o soporta moito menos do que se pensa, e que ademais ninguén lle fai caso.

Eu podo entender que alguén decida que a súa vida está esgotada, porque considera indigna, etc. Pero, por favor, que non sexa pola dor que se pode curar, porque está só, ou… Que a sociedade lle garanta iso. Eu non aceptaría a eutanasia se non houbese coidados paliativos. Pero si con todo isto hai cidadáns que deciden acabar, non nos fagamos saltar pola ponte porque outras prácticas están prohibidas. Incluamos a eutanasia e o suicidio asistido no conxunto de posibilidades.

J. Batiz: A sociedade debe, en primeiro lugar, asegurar a todos os cidadáns que ao final da súa vida serán atendidos por profesionais ben formados e, se todos eles elixen outra forma de rexeitar e matar este tipo de coidados, como a eutanasia, si que se debería expor a despenalización.