“Chamei a Espinosa. É moi tarde: ao cinco e cuarto. Falamos, confesouse. Chorando moito pediu perdón a Deus coas súas bágoas. Lembra constantemente o seu Pakita. Vólvense a ver no ceo”. Son as palabras da xesuíta Alfonso Moreno, relixioso que estivo con el nos duros momentos previos ao fusilamento de Alfredo Espinosa. Posteriormente, subindo ao camión e fusilado nas paredes do cemiterio de Santa Isabel de Vitoria-Gasteiz, foi enterrado nunha fosa común o 26 de xuño de 1937. É o único executado do goberno de Agirre.

Xunto a el, a escasos metros de distancia, tamén foi fusilado o comandante de artillaría José Agirre. Os dous escribiron e escribiron as súas cartas antes de morrer. “Espinosa sufriu moito. Sentía acosado e mal atendido. Escribindo toda a noite. Os gardas do asedio, corteses e humanos como nunca, deixáronme a soas con eles durante case todo o tempo. Necesitaban tempo. Tempo de escritura. É necesario atrasar a execución. Chamaron por teléfono, hai consultas e rogos… O papel terminou. Os manifestantes realizaron unha protesta pola agresión a dous civís. Fun á residencia a pedir papel. Agradecéronme moito”, di Moreno, mostrando a tensión das últimas horas.

As cartas diríxense, entre outras, á nai e ao lehendakari Agirre: “O meu querido amigo e compañeiro –di Espiñenta nun deles-. Diríxome a vostede en nome de todo o Goberno, pouco antes da súa execución na prisión de Vitoria. Apresáronnos na praza de Zarautz porque o avión se averió ou pola traizón do condutor; xulgáronme e condenado á morte, e hoxe en dúas horas cumprirán a sentenza”.

O relixioso describiu nun escrito os últimos momentos do cemiterio: “O ahogamiento, cada vez máis curto, é terrible. Baixamos. Estamos ante a parede. Púxenlle un escapulario. Despedinme. Bicáronme, bicaron a miña cruz e os dous seguíronme. Cargar! Apunta! Lume!”.

Pero, como terminou o home de Agirre en mans dos franquistas? Espinosa desprazouse en xuño a Baiona para comprar material sanitario, en concreto, acompañado da colonia infantil de Gorliz, onde se atopa ingresada. Unha vez finalizadas as obras, o 21 de xuño voou desde o aeroporto de Bordeus até Santander para regresar aos demais gobernos en loita, pero de súpeto o aparello aterrou en Zarautz, traizoado polo piloto José María Yanguas.

Gran traballo con nenos refuxiados

Espinosa fixo un gran traballo ao longo de toda a súa vida para mellorar a situación dos nenos e os máis necesitados: “Durante a guerra dedicouse principalmente á atención médica da poboación, especialmente dos nenos evacuados e refuxiados”, sinala o historiador Jon Penche, Alfredo Espinosa. 1903-1937. Autor do libro Un republicano ao servizo de Euskadi. Tamén é fundador dunha ampla rede hospitalaria. Iñaki Egaña, historiador da Sociedade de Ciencias Aranzadi tamén comparte: “Fixo un gran esforzo nas evacuacións. Era o traballo máis feo e clandestino e aproveitou todas as brechas para facer hospitais. Disolveu a Cruz Vermella Española e tamén fundou a Cruz Vermella Vasca”.

Tamén participou na creación da Facultade de Medicina, “a única que se abriu nesa época”, destacou Pench. Fillo dunha famosa familia republicana, desde a súa mocidade adquiriu un compromiso social e político: “Iniciou a súa militancia política en tempos universitarios e en 1931 foi concelleiro en Bilbao polo Partido Republicano Radical Socialista. Posteriormente foi nomeado gobernador civil de Burgos e Logroño”. Médico de profesión, tiña unha das consultas na rúa San Francisco de Bilbao. “Era coñecido como o médico dos pobres, que atendía aos pobres do barrio de forma gratuíta”, di.

Tras o golpe de estado dos fascistas en 1936, foi nomeado en Bizkaia responsable de saúde da Comisaría Xeral da República. “Vendo a forza do golpe de estado, a comisaría converterase en Comisión de Defensa e converterase no máximo responsable de comunicación de Espinosa”, explicou o seu biógrafo.

Contra a pena de morte

Espiñenta ten as cousas claras e así llo di ao lehendakari: “Si os tribunais condenan á morte a alguén, o meu voto, desde o outro mundo, será sempre o de indulto”. A pesar da dureza da situación, lembrou tamén aos outros prisioneiros. “Creo que onte fusilaron a Lauaxeta, outro mártir, moitos están condenados á morte. Facede o trueque de todos canto antes, porque nesa situación a vida é terrible”.

Segundo Penche, “a pesar de ser un xestor moi bo e sempre respectando os dereitos humanos, a memoria de Espinosa estivo esquecida”. En Bilbao hai unha rúa que leva o nome de Alfredo Espinosa, pero a Penche non se lle entende por que lle engadiron ao nome o cargo de “doutor” e non o de conselleiro. “O seu partido desapareceu e a historia absorbeu a imaxe xigante de Espinosa”, engadiu Egaña. Foi, por exemplo, o primeiro conselleiro de axuda a presos nos ataques carcerarios de xaneiro de 1937 en Bilbao.

Paradoxalmente, os fascistas non lle perdoaron a vida, e ante os intentos do Goberno Vasco polo intercambio de Espinosa, foi o propio Franco o que dixo expresamente que non: “O pobo pediu xustiza e sangue”. De feito, segundo os dous historiadores, coa execución do médico e do conselleiro pretendeuse dotar de experiencia ao Goberno Vasco.

“Amigo –escribiralle a Agirre–, dígalle ao noso pobo que un conselleiro do Goberno morrerá valerosamente e que ofreceu a súa vida pola liberdade deste, con moito gusto”. Á súa nai ocorréuselle unha idea: “O teu fillo Alfredo morrerá valerosamente, como Pepe morreu: tes o orgullo de non cometer nunca deshonra nin infamia; morrerei pola miña Patria, por España e pola República”.