Antes de entrar no debate, poñamos os datos sobre a mesa: 1.371 familias reciben esta axuda en Gipuzkoa; ademais de servir de soporte a estas familias, apoia a preto de 500 empregos –por ser un estímulo para incrementar o consumo de proximidade–; e a Deputación destina a esta prestación uns 11 millóns de euros, é dicir, cun orzamento de 813 millóns, menos do 1,4% do orzamento. Todo iso cando a situación de pobreza e exclusión é cada vez maior: Entre 2012 e 2014 a pobreza aumentou un 50% na CAV, e actualmente, máis do 20% da poboación vive en risco de pobreza e exclusión.

Todo empezou por recortar a Renda de Garantía de Ingresos da CAV

A Renda de Garantía de Ingresos (RGI) na CAV é unha das tantas veces recoñecida polos políticos, que consideran que é unha ferramenta eficaz para a protección social e a erradicación da pobreza. Pois ben, en 2011 o Goberno Vasco decidiu endurecer os requisitos para acceder á RGI, que pasaron de pedir un ano de empadroamento a ter que estar empadroado polo menos tres anos na CAV, e recortaron o importe da renda nun 7%. A resposta a estes recortes foi a subvención de Gipuzkoa, cando gobernaba EH-Bildu na Deputación: Foi unha alternativa para dar cobertura ás persoas que quedaron desprotexidas no período comprendido entre 1 e 3 anos, é dicir, pedíase un empadroamento dun ano para poder acceder á prestación en Gipuzkoa e non de tres anos.

Os axentes sociais teñen claro que é o mellor: A reversión da RGI polo menos á primeira, para que todos os cidadáns da CAV teñan os dereitos e os apoios axeitados, algo que o Goberno Vasco non fixo desde 2011 e que a Deputación eliminou tamén o parche que tiñan en Gipuzkoa. Os sindicatos mostráronse en contra da decisión, o Colexio Oficial de Traballadores Sociais de Gipuzkoa, e denunciaron duramente a varios membros de Cáritas, subliñando que a acción é “moi grave”, “penosa” e “a falta de compromiso ético e de xustiza cos pobres”: “Aí vese que vivimos na cultura da exclusión”. Na Unión Africana de Gipuzkoa tamén son críticos: “Están a xogar coa vida de moitas familias”. E engádennos que tamén para a convivencia e para evitar o conflito social son fundamentais este tipo de prestacións: “Os ingresos basicos evitan situacións que poidan incitar ao roubo ou a actos similares. Quen non ten diñeiro para sobrevivir e non consegue traballo, que vai facer, deixarase morrer de fame?”.

“A Deputación de Gipuzkoa necesita diñeiro, cadra orzamentos e faio á conta dos pobres, porque os pobres non votan, porque teñen unha participación política menor que os ricos, e a miúdo pola súa situación administrativa non poden defenderse”, di Ander Rodríguez Lejarza. O ex conselleiro de Política Social que impuxo a prestación é el. Tamén preguntamos á actual conselleira, Maite Peña, polas razóns da retirada da axuda, pero non nos contestou; desde o seu departamento argumentáronnos que non quere confrontación. Tamén lle propuxemos falar da política social que se vai a pór en marcha de face ao futuro, pero nos dixeron que aínda está indefinida. Con todo, os argumentos para a supresión da axuda foron dados nunha comparecencia pública. Imos paso a paso.

Homogeneidad? Das mellores condicións á peores

Pena afirmou que esta prestación converteu a Gipuzkoa nunha "illa" e que as axudas se deben dar "de forma homoxénea" en todo o territorio. O modelo unitario sería o mellor, si, pero, como se dixo, as condicións da RGI na CAV deterioráronse, e mantéñense. Por iso, Alfonso López Martínez, representante da Rede Europea para a Loita contra a Pobreza e a Exclusión Social en Euskadi, reivindicou a necesidade de mellorar a RGI para que os cidadáns que se quedaron fose poidan volver entrar no sistema de protección á vez que se endurecen as condicións.

Mentres tanto, en nome desta homogeneidad, dáse un paradoxo singular: En Bizkaia e Álava, as prestacións sociais cobren o tramo de empadroamento de 2 anos e medio a 3 anos, e en Gipuzkoa, unha vez eliminada a subvención, quedarán sen cobertura as persoas menores de 3 anos empadroadas –poden recibir RGI a partir de 3 anos–. Por tanto, Gipuzkoa pasará de ofrecer unha subvención coas mellores condicións a ofrecer condicións peores que o resto de territorios da CAV.

Rodríguez non ve nin pés nin cabeza ao argumento: “Vai facer o mesmo a Deputación coas axudas á dependencia? En efecto, Gipuzkoa aplica criterios que non se aplican nin en Bizkaia nin en Álava, vainos a aplicar? Noutros servizos tamén se ofrece unha mellor cobertura en Gipuzkoa, homoxeneizarase para mal?”.

“Migración artificial”, unha mensaxe tan perigosa como tramposo

Pena argumentou tamén que esta axuda guipuscoana ha provocado "un fluxo migratorio artificial", no que se citou o "efecto de atracción". Con todo, máis que o aumento da migración, moitas persoas de orixe estranxeira que xa vivían alí exerceron a opción –dereito–, xa que o empadroamento dun ano era suficiente. Na actualidade, a porcentaxe de persoas con nacionalidade estranxeira fóra do Estado español sitúase no 6,5% en Gipuzkoa, por baixo de Álava e Navarra. Por suposto, a xente prefire unha sociedade que ofreza as mellores condicións de vida e traballo, un reflexo dunha sociedade sa, que garanta os dereitos e as necesidades de toda a cidadanía. “Non entendemos nada -din desde a asociación africana-, éncheselles a boca, están dispostos a acoller aos refuxiados sirios, pero logo queren botar aos inmigrantes que están alí?”. Para os membros de Cáritas, “moitas veces, a nosa solidariedade é pura aparencia”. E para Rodríguez Lejarza, “o que máis golpea a crise son os pobres e os inmigrantes, e eles mesmos están a castigar ao sistema público de resposta á crise: son dúas veces vítimas. Imos ao mesmo: por que puxeron no punto de mira a este colectivo? Porque moitos non teñen dereito a votar, e cando o teñen, son menos os que van votar”.

Socializar, un gran reto

Pena engadiu que a axuda básica xera dependencia crónica e non serve para socializar e avanzar na mellora da calidade de vida da cidadanía. Recuperando a metáfora do deputado xeral, Markel Olano, hai que decidir “que dar á persoa que o necesita”, “peixe ou cana, e nós cremos que a cana é mellor”. Neste sentido, a Deputación presentou o programa Elkar-Ekin, que principalmente inclúe “máis prazas en residencias para persoas en risco de exclusión e formación específica para a inserción laboral, cursos de idiomas e unha economía social e solidaria que xere emprego”.

Con todo, Rodríguez Lejarza está sorprendido: “Róubaslle peixe para darlle a cana? Para o desenvolvemento de proxectos autónomos, non é recomendable comer con antelación? Para a inclusión social, primeiro hai que garantir unha vida digna, e nós desde EH-Bildu propuxemos medidas de reinserción complementarias á subvención. É absolutamente falso expor a axuda e a inclusión como contrarios: son vías paralelas que, segundo os casos, non teñen por que ir xuntas, porque non todas as persoas en situación de pobreza sofren exclusión, a exclusión non só ten que ver co ingreso, é multidimensional e ten que ver coa súa participación na sociedade, coas súas capacidades no mercado laboral…”.

Garantir a asistencia e reforzar as políticas preventivas é o binomio axeitado, segundo o experto en ciencias sociais Joseba Zalakain: “Non só nas políticas redistributivas, senón tamén nas políticas pre-distribuidoras, é necesario adecuar a educación, o mercado laboral e o ámbito da vivenda para xerar menos pobreza”.

A Renda de Garantía de Ingresos, en pleno debate

En primeiro lugar, novamente os datos. A RGI é percibida na CAV por 65.657 habitantes, dos que dous de cada tres teñen nacionalidade española e máis da metade son mulleres. Destínase cerca do 4,5% do orzamento do Goberno Vasco a esta renda e, ademais de garantir un ingreso mínimo a estes cidadáns, estímase que tamén serve para manter uns 26.000 postos de traballo. Como se analizará máis adiante, os datos tamén demostran que o emprego non garante a saída da situación de pobreza: desde o ano pasado produciuse un descenso do paro na CAV e un aumento da renda.

Na actualidade, a RGI está a ser analizada por unha comisión técnica e o debate sobre a mesma está sobre a mesa. Lonxe da liña demagóxica duns poucos políticos –o PP segue empeñado en endurecer as condicións para recibir a RGI tirando da corda que puxo en marcha Javier Maroto, esixindo un empadroamento de polo menos cinco anos e reclamando a exclusión dos migrantes en situación irregular–, os axentes sociais ven a necesidade de mellorar tres puntos principais: Restituír a RGI polo menos ás condicións anteriores, pór énfases na integración social e no papel dos servizos sociais, e sacar a renda básica da lóxica do mercado laboral actual.

En relación co primeiro punto, ademais de rebaixar a demanda de padrón a un ano e volver aumentar a cantidade nun 7%, o activista contra a pobreza Alfonso López tamén nos expuxo a necesidade de cambios como a revisión da contía en función dos fillos –agora, a partir do segundo fillo, dá igual que sexan tres, catro ou cinco nenos, a cantidade de diñeiro é a mesma– e simplificar a tramitación, xa que o procedemento para solicitar a prestación é moi complexo. Na actualidade, cerca do 30% dos cidadáns con dereito a esta renda non a perciben, sendo as principais causas o estigma e a humillación que xera a desinformación e o procedemento nalgúns deles. “Vemos á xente mendigando pola rúa, pero por que están a pedir? Preguntáchesllo algunha vez? Eu si, e respondéronme que atopan un muro na administración, que en lugar de darlles facilidades ponlles obstáculos para avanzar. E esa xente non debería estar na rúa, senón no traballo ou nalgún curso, ou facer outro camiño para a integración… A sociedade colaboradora debería intervir aí”, din desde a asociación de africanos de Gipuzkoa.

Isto lévanos ao segundo punto: Na CAPV recoñécense dous dereitos á cidadanía, o dereito a uns ingresos dignos e á inclusión social, e esta segunda área non se cumpre adecuadamente. Un paso importante sería que en lugar de concentrar toda a xestión en Lanbide –e en lugar de ser unha xestión puramente administrativa–, como se facía no seu día, os casos cun perfil determinado, como os que están en risco de exclusión, volvan aos servizos sociais. “Á fin e ao cabo, ademais de dar un subsidio básico, tamén hai que orientar o desenvolvemento comunitario da cidadanía (a súa relación coa contorna e os demais, o seu rol social, o seu papel na comunidade…) –explícanos Lopez–. Os servizos sociais son unha axuda á integración da cidadanía na contorna, pero son grandes descoñecidos dos servizos públicos. Deberiamos darlles a coñecer e darlles valor”.

E ter un emprego cando non é garantía de nada?

As persoas entrevistadas manifestan unha terceira preocupación: as prestacións sociais están moi ligadas ao emprego con contrato; ou a alternativa é frecuentemente o emprego precario con baixa calidade ou a prestación. Pódese esixir á xente calquera tipo de traballo en calquera condición? Nun mercado de traballo cada vez máis precarizado, o actual esquema obriga á cidadanía a aceptar empregos que non sirvan para saír da pobreza, argumentando que non poden depender das subvencións. En Gipuzkoa o salario hase precarizado un 6% entre quen gañan 1.100 euros ou menos, mentres que na CAV a porcentaxe de traballadores é inferior ao limiar de pobreza.

Segundo o sociólogo da UPV/EHU Imanol Zubero, a RGI debe diferenciarse do emprego asalariado: “Un mercado laboral cada vez máis irregular, inestable e precario fai obxectivamente imposible esta conexión. Condena ao fracaso”. Dito doutra maneira, condena a algúns a traballos precarios para toda a vida. Ademais, tal e como está organizado o mercado laboral, non é nada para incluír a toda a cidadanía.

“Se hai diñeiro –destacou López–, créase diñeiro, pero a forma na que distribuímos esa riqueza non funciona e concéntrase cada vez en menos mans. Necesitariamos unha fiscalidade máis xusta e progresiva, unha maneira máis equilibrada de redistribuír a riqueza. No norte de Europa, por exemplo, teñen un bo sistema económico ligado a un bo sistema de protección social: non hai desenvolvemento económico sen desenvolvemento social, iso está demostrado”. Pola contra, a Deputación Foral de Gipuzkoa reformou o imposto das grandes fortunas para que os ricos paguen menos.

A distinción entre prestacións sociais e o dereito de todos os cidadáns a acceder a unha renda básica discútese en países como Finlandia, Holanda, Alemaña ou Suíza, entre outros. Rodríguez Lejarza cre que ese é o rumbo: “O camiño é unha sociedade que vai máis aló da centralidade do emprego asalariado cara á renda básica universal. Ter garantida unha renda mínima para desenvolver o teu proxecto de vida; e o teu proxecto de vida pode consistir en dedicar parte do tempo ao emprego asalariado (por certo, reducindo as horas de traballo para dar opción a máis xente), outras horas (ou un prazo de vida) ao coidado, ao voluntariado… Sería como ter unha caixa de resistencia que, como o sindicato ELA, proporcionaría recursos para non acceder a calquera emprego en calquera condición”. A revisión do mercado laboral tamén axudaría: LAB reclama 35 horas de traballo e un salario mínimo de 1.200 euros por cada xornada laboral na Comunidade Foral. Os contratos temporais tamén son o pan de cada día.

Embarrar o discurso, o triunfo da elite

Desde a crise multiplicáronse as mensaxes que responden a determinados intereses en relación ás axudas sociais: que están a crecer excesivamente –aínda que todo o que ten dereito vai recibir a prestación é un dereito subxectivo–, que hai moita fraude –aínda que a fraude é do 0,3%, moi inferior ao que se fai en Facenda–, que as persoas inmigrantes veñen vivir das subvencións –aínda que tanto os datos de migración como os datos da achega económica que realizan desmenten–. López di que o debate está completamente embarrado: “Para empezar, non ten sentido o grao de preocupación que xeraron moitos políticos e medios de comunicación; parece que o país se vai a afundir por culpa da RGI, e só supón o 4,5% do orzamento do Goberno”. Por que se pon o foco nas subvencións e non no sistema fiscal que mantén aos ricos tan ricos? En millóns de euros perdidos na corrupción? Comisións ilegais? En grandes infraestruturas?...

“Queren unha loita entre os pobres –engadiu Rodríguez–, que os pobres se poñan en competencia entre eles. O teu problema é o que tes ao teu lado e que é máis pobre que ti; facer que a xente pense niso é o maior logro do sistema en tempos de crises. Non mires arriba, o problema non está arriba, mira abaixo, aí tes ao inimigo”.

Con todo, tal e como lembrou López, a pobreza e a exclusión non son as características das persoas que as sofren, senón un problema estrutural, porque construímos sociedades que xeran todo iso. “Non podemos facer culpables e responsables da súa situación a quen sofren estas situacións”. Desde a Asociación de Africanos de Gipuzkoa recoméndannos nestes tempos nos que a aporofobia ou o medo e a fobia están a estenderse aos pobres: “Baixe pola escaleira e mire á súa ao redor, como vive a xente, e non só os inmigrantes, porque moita xente que vive arriba non sabe nin o que hai abaixo. Lembra que tes comida, bebida, acubillo…, imaxínache iso, ponche na pel do outro”.

-É o teu problema o que tes ao teu lado, que é máis pobre que ti, non mires arriba, senón abaixo, aí tes ao inimigo. O maior logro do sistema en tempos de crises é que a xente pense niso", denunciou Rodríguez Lejarza.