Toma calquera programa electoral e le punto a punto. Pódese entender o fondo das propostas sen ter claro que é cada imposto ou o sistema de pensións? Pode cuestionar as declaracións dos grandes mandatarios do Banco Central Europeo quen non coñece outros modelos? O que nunca reciba unha formación básica, sabe que demos está a asinar nun contrato, nun préstamo ou en calquera caso? Pois, salvo excepcións, non; e con todo, cada ano miles de adolescentes abandonan o instituto sen adquirir coñecementos suficientes para comprender as fluctuaciones do sistema económico e desenvolver a súa propia opinión.

Enekoitz Etxezarreta é profesor da UPV/EHU e pertence ao GEZKI (Instituto de Dereito Cooperativo e Economía Social). Di que cando se escoita calquera cousa de economía, moita xente sente que está ante algo difícil de entender, e iso non é casualidade. “O discurso invístese máis do que debería, publícanse noticias nunha linguaxe excesivamente técnica, para que a xente se distinga e conclúa que a economía ten as súas propias normas. A economía sempre é algo que coñecen estes ‘expertos’”. A economía social, pola contra, cre que demostra xusto o contrario: que a economía pode ser algo que estea nas nosas mans, que temos capacidade colectiva de tomar decisións socioeconómicas e de influír.

Garantir o coñecemento básico non é suficiente

Etxezarreta di que desde o ensino obrigatorio pódese facer un gran traballo, tanto achegando a economía ás persoas como identificando uns valores concretos como “de sentido común”. Da mesma convicción é Leire Uriarte, profesora de MU e membro de LANKI (Instituto de Cooperación de Mondragon Unibertsitatea). Considera imprescindible garantir un coñecemento básico da economía a través da educación, pero tamén lle parece importante determinar desde que punto de vista trabállase. “Si o pensamento económico non hexemónico non ten cabida, estamos a dar unha visión parcial do mundo, coherente co sistema. Si non lles falamos de crise ecolóxica e de diferenzas, que tipo de persoas estamos a educar?”.

Uriarte afirma que hai que recuperar a economía e pola ao servizo da vida. “Cremos que os fenómenos económicos teñen vida propia, porque así nolo presentan, pero non son consecuencia das intervencións e decisións humanas. Se isto non se ve claro, dificilmente podemos crer que as formas de facer economía poden cambiar”.

Na universidade, a acritude tamén é protagonista

O escaso papel da economía na educación obrigatoria xera desinformación, e sen coñecementos básicos, é difícil desenvolver unha visión crítica. Pero tamén os que elixiron un camiño da economía transversalmente para realizar estudos superiores e medios, apenas atoparon un instrumento para endurecer a súa mirada crítica. O bilbaíno Paulo Guridi estudou o Grao en Economía na facultade de Sarriko da UPV/EHU. Di que os conceptos alí estudados adquiren a forma da verdade empírica, aínda que non o sexan. “Está enfocado a repetir e aplicar o que din correntes como o neoclásico ou o keynesiano, deixando unha marxe moi pequena para a reflexión persoal”. Posteriormente, o máster en Economía Social e Solidaria buscou algo que non atopou no Grao e notou un gran contraste. “O profesorado, en moitos casos, é o mesmo, pero sente máis libre para opinar e crea espazos e dinámicas para criticar diferentes aspectos da economía”.

Non é só unha secuela que afecta o País Vasco. A valenciana Mariña Sánchez é experta en economía feminista, non agarrei pola súa formación no Grao de Economía da Universidade de Barcelona. “A propaganda neoliberal completa é o 90% do que se aprende nas facultades económicas. Como moito, só unha lección de cada curso recolle puntos de vista diferentes e, ademais, de forma somera”. A organización ERNAI convidou estes días a realizar varias charlas en Euskal Herria: sobre os traballos non salariais que quedan baixo cuberta, sobre a sustentabilidade da vida… E todo iso reivindicando a existencia dunha economía. “Iso, por exemplo, non ten apenas cabida nas universidades”. No primeiro curso creouse un grupo de economía crítica en colaboración cun profesor, que lle permitiu aprender moito máis que na universidade.

Existen excepcións

Hai persoas que, conscientes da gravidade da situación, están a traballar outros camiños. A función de GEZKI, por exemplo, é axudar a cubrir o buxán existente ao redor da Economía Social na oferta docente da Universidade do País Vasco. Así di Etxezarreta. “Tendo en conta a importancia que tivo a economía social, e sobre todo o movemento cooperativo, no País Vasco, non é razoable que a presenza nos programas universitarios sexa tan escasa”.

Por unha banda, como a maioría dos membros de GEZKI son profesores de graos, tratan de dar cabida ao tema da economía social: ofrecendo un espazo nas súas materias, convidando a relatores externos ou propondo temas para traballos de fin de grao, entre outros. Ademais desta oferta formal, ofrecen ao alumnado unha formación complementaria a través das xornadas que viñeron organizando ao longo dos anos. Tamén ofrecen, en colaboración con outros departamentos e institutos, o máster universitario de posgrao en Economía Social e Solidaria.

Tamén nos graos directamente relacionados coa educación están a dar cabida ás reflexións sobre a economía, polo menos en Mondragon Unibertsitatea. Neste labor traballa Leire Uriarte. “No grao de Educación Primaria e Educación Infantil, en segundo curso, traballamos o vínculo entre a escola e a sociedade. Reflexionamos sobre os retos da escola no contexto dos cambios sociais actuais. Comprender as principais tendencias sociais é fundamental para poder reflexionar sobre as funcións sociais da escola, e a economía é un dos grandes condicionantes das dinámicas sociais”.

Ademais de analizar as características e influencia do capitalismo neoliberal, téntase demostrar que hai outras formas de facer, segundo explicou Uriarte: “Tamén reflexionamos sobre o obxectivo que debería ter a economía: para que a economía? Para responder as necesidades da sociedade ou para gañar o máximo posible?”.