O val de Viñales foi declarado Paisaxe Cultural da Humanidade pola Unesco en 1999. A principal característica desta paisaxe son os outeiros calcarias redondeadas, chamadas mogotes, que rodean o val. Pero máis aló da xeoloxía, a paisaxe cultural é a cultura desenvolvida polos seus habitantes, a interacción entre a contorna e o ser humano. A cultura do tabaco naceu, por exemplo, das relacións entre a xente e a terra en Cuba, e desenvolveuse en Viñales nos últimos 200 anos, na rexión de Vueltabajo, que ofrece un dos mellores tabacos do mundo. Do mesmo xeito que iso, en Viñales atoparemos outras expresións sincréticas e auténticas desenvolvidas a partir da colonización: as danzas yoruba e kreole, o decimismo e o repentismo, a literatura oral e moitas outras que conforman ese carácter intanxible que chaman a cubania.

Na pequena sociedade de Viñales producíronse grandes cambios nos últimos anos, como en toda a illa, pero son máis recentes e estanse producindo máis rapidamente. Até hai pouco, este pobo do oeste de Cuba dedicábase exclusivamente á agricultura, o guajiro, coa denominación dos hangos. O turismo, pola súa banda, supuxo un repunte na economía local, pero deu divisas a quen se dedican principalmente ao aloxamento e aos servizos, e as diferenzas económicas entre a poboación intensificáronse. En canto á cultura, Miguel Ángel Díaz Catalá, un dos membros do proxecto Xanela ao Val, sinalou que “prevaleceron algúns hábitos de consumo cultural estraños, que non teñen nada que ver coa cultura tradicional e popular do pobo, e que se están introducindo principalmente a través do turismo”.

Doutra banda, a normalización das relacións con EE.UU. e os cambios lexislativos na illa fixeron que se aumente o turismo nos próximos anos: “Cuba está cada vez máis integrada nun mundo globalizado e o turismo ocupa un lugar cada vez maior na vida social e económica de Viñales”, cre Díaz Catalá.

Unha xanela á identidade cubana

En 2010 presentaron o proxecto comunitario Xanela ao Val, co obxectivo de preservar e promover os principais acenos de identidade cultural da rexión e de Cuba, con especial atención á transmisión ás novas xeracións. O proxecto tivo unha boa acollida no pobo e moita xente está a participar. Tamén se organizaron talleres de música, repentismo, historia e pintura. Os grupos de danza Arison e Arichiqui actuaron na zona e recibiron numerosos premios, un deles outorgado pola Comisión de Defensa da Revolución de Cuba (CDR). As "noites do barrio" son moitas das actuacións que se realizan e que se difunden tanto na web ventanaalvalle.org como en Facebook.

Pero o proxecto quere crecer e agora pretenden construír un espazo cultural, xa que os creadores necesitan un ranchón ou un teatro onde mostrar as súas obras. As obras iniciáronse hai un ano, tras superar varios obstáculos burocráticos. Está a levantarse un edificio que contará cun escenario, vestiarios, estudo de gravación e outras infraestruturas, pero a miúdo as obras paralízanse debido á falta de material ou diñeiro. “A administración local, hoxe en día prioritaria en educación, sanidade e vivenda, non pode dar diñeiro ao proxecto, pero dános outro tipo de axudas e temos a súa aprobación”, explica Díaz Catalá.

Co obxectivo de autofinanciarse, habilitaron unha sala para acoller turistas.Gran parte do aloxamento realízase en casas privadas autorizadas en Cuba, o que permite aos turistas coñecer mellor aos seus cidadáns e socializar parte dos seus beneficios. No caso de Xanela ao Val, o impacto negativo do turismo, a xeración de desigualdades, elimínase e convértese nun beneficio para a comunidade. Están a traballar para habilitar unha segunda habitación e terano listo para o verán. Con todo, isto non é suficiente para custear a construción e algúns amigos de Euskal Herria organizáronse para solidarizarse co proxecto, coa axuda de varios vascos que viven na illa.

Conexión co País Vasco

Moitos visitantes foráneos han pasado nos últimos anos polo proxecto Xanela ao Val, moitos deles vascos. Díaz Catalá viviu no País Vasco, e de aí veulle a relación dos seus inicios cos vascos. Posteriormente, deu a coñecer o proxecto e todos os anos foi visitado por moitos euskaldunes. De feito, algúns visitantes achéganse a Viñales en busca deses fondos tan xenuínos, intanxibles e ás veces indeterminados de Kubania, e no proxecto atopan un espírito cada vez máis difícil de captar en toda Cuba, nun ambiente aberto de creación.

Os vascos senten desde o principio unha especial complicidade en Xanela ao Val, ao contrario que noutros lugares da illa, onde a xente ten noticias de Euskal Herria. “É un ambiente familiar, as necesidades culturais son moi similares en todos os recunchos do mundo, pero alí vimos a moita xente moi implicada. A pesar de non conseguir aínda espazo físico, sorprendeume que o proxecto estivese tan vivo”, di Naroa Idoiaga, de Gernika, que estivo alí o ano pasado. “Como moitos outros, achegámonos a Viñales coa intención de pasar dúas ou tres días, e coñecendo o proxecto quedamos máis dunha semana”.

O equipo de xestión vasco organizou varias actividades para dar a coñecer o proxecto e recoller o seu apoio: exposicións, conferencias, venda de material en feiras… Amparo Loizaga é a alma deste grupo e fala con paixón do proxecto: “Namoreime das paixóns destas persoas por reivindicar e difundir a súa identidade entre os propios e os visitantes; tamén Euskal Herria, a pesar das diferenzas, fixo unha reivindicación deste tipo e estamos orgullosos da nosa cultura”, di Loizaga. O proxecto de Viñales é local, pero tamén é un punto de encontro entre culturas, como di Loizaga: “Os txalapartaris ou bertsolaris van, teñen que actuar alí, xunto cos de alí, xa que é un lugar para coller e dar”.