Viñeches a Bilbao a aprender eúscaro. Despois, tamén viviches en Vitoria.

Cursei primeiro os estudos de Filoloxía Galega e cando estaba a piques de terminar prometeume que tiña que facer outra cousa para completar a miña formación. Así me viñeron as ganas, e así o fixen: Vin a Euskal Herria fai máis de dez anos.

A xente leva anos estudando Filoloxía Inglesa.

Si, é certo, pero o espazo do inglés está cheo. A do eúscaro, en cambio, non. Por iso vin. Estiven catro anos en Bilbao, dous en Vitoria. Vin estudar en eúscaro, máis nada que iso, polo que o primeiro que fixen foi apuntarme no euskaltegi e empezar a traballar como camareira ou repartidor de pizza. Resultábame máis fácil vir a Bilbao, porque era máis fácil rodear o meu traballo. É sabido que si me dirixise a un pequeno pobo euskaldun, aprendería máis e mellor euskera, pero custoume máis traballo.

Puxéchesche facilmente en Bilbao e Vitoria?

Si, non puiden. Vin aprender euskera, e estábao utilizando moi pronto, polo menos un pouco. Ademais, aí estaba a televisión, a literatura, a prensa… e, doutra banda, hai lugares nos que falan en eúscaro. Por tanto, non tes máis que dirixirche a eles. Que ten tamén o que queira xogar ao tenis? Ten que ir ao lugar onde se xoga o tenis, non entrar á cancha onde se practica a ximnasia rítmica. Ir alí, meterse no ambiente, adaptarse, coñecer á xente... iso é o que terá que facer. En canto a aprender euskera, no meu caso, vivir en Bilbao non foi unha dificultade extraordinaria para aprender eúscaro. Moito menos cando es novato, cando non podes realizar unha entrevista profunda en eúscaro. En cambio, no bar podes pedilo en eúscaro. Pois tes un comezo. Despois virá o xornal e a televisión, e así recibirás a pirámide.

Estiveches na facultade de filoloxía de Vitoria.

Estaba a facer unha filoloxía románica en Galicia e quería saber que era a filoloxía non románica. E estaba de sorte, porque estaba lonxe de Euskal Herria en Vigo. Na filoloxía románica, predomina o latín, e poucas son as preguntas que non teñen resposta no ámbito latino. En canto á filoloxía vasca, a situación é totalmente oposta. O eúscaro é unha lingua illada, non ten parentesco, e non ten moitos textos antigos que mostren os goitibeheitis da historia da lingua. Iso é o que me levou de Bilbao a Vitoria, onde está a Filoloxía Vasca. Inscribinme nalgunhas materias, pero non coa intención de adquirir o título, senón coa intención de coñecer a aqueles que se dedican á historia do eúscaro a nivel académico.

Non tiñas ningún vínculo previo co eúscaro.

Non, non co eúscaro, pero si con Bilbao, xa que os pais e nais do pai foron inmigrantes. E foron moitos aquí, porque en casa do meu pai foron catorce irmáns e na da miña avoa un dez. Así, o pai ten, na actualidade, preto de 50 curmáns pequenos. Aos 6 anos de idade, o pai e a nai regresaron a Galicia, pero, a pesar diso, Bilbao xa é parte da mitoloxía familiar. Sempre saía Bilbao charlando en casa, por ser un bilbaíno ou por ser un familiar que vivía alí. En certo xeito, estabamos na capela de Bilbao.

Pero non foi por iso polo que viñeches.

Non, tróuxome o eúscaro, pero tamén estaba en Galicia, sempre alí Bilbao. Ao chegar alí, puiden pechar algúns círculos, sobre todo os relacionados coa familia. Conteiche algunha vez a historia de Sagutxinho?

Sagutxinho?

Si. A miña avoa chamábame sempre sagutxinho. Crin que era a palabra do galego. Iso non quere dicir nada bo do meu filólogo. Ja, ja! Antes tiña que darme conta de que non era galego, xa que só a miña avoa falaba con ela. Pero era así: sagutxinho, non me daba ningún outro nome, e mesmo hoxe chámame sagutxinho. Agora vén a chave de ouro: o primeiro día do euskaltegi, na rúa Gardoniz, o profesor, tras as presentacións de sempre –“como che chamas?”, “por que queres aprender eúscaro?”– deunos unhas páxinas nas que aparecían algunhas imaxes cos seus nomes en eúscaro. Unha daquelas palabras chamoume a atención, porque a coñecía. A única palabra que coñecía era: "Ratiño! Nese momento, toda a miña infancia pasou ante os meus ollos.

Ratiño, ratiño. A súa avoa era soberbia.

Si. Ja, ja… De todos os xeitos, teño unha teoría segundo a cal a avoa non volveu a Galicia de boa gana. Poida que, aínda que fóra a Galicia, só podía aguantar en Bilbao: chamar á súa sobriña como o faría unha avoa de aquí, engadindo -inho. Non cho creas, descubrino aos vinte e cinco anos, o primeiro día do euskaltegi.

Non imaxínoche encima da moto tur-tur, repartidor de pizzas en Vitoria.

Bo, pois iso foi o que fixen. Jajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajar… Ademais, era un traballo de tarde e de noite, e, por tanto, podía facer outras cousas de día. Naquela época, por outra banda, era bastante sinxelo –con permiso de condución e experiencia– rodear o traballo. Eu fixera un traballo como en Pontevedra. Recibíronme enseguida, moita xente non quería traballar niso, sobre todo no frío do inverno. Sempre que ía de vacacións a Galicia, deixaba o traballo. Ao volver, esperábame alí.

Poeta repartidor de pizzas.

Nada poético, non é certo? Ja, ja…

Galego foi lector na Universidade de Cork, Irlanda.

Sen eúscaro, non sei onde estaría agora. Seguramente non me dedicaría á lingua, nin á filoloxía, nin á escritura; deixei de escribir… O día que decidín vir a Euskal Herria a estudar en eúscaro –dime a miña nai-, ese día baixou o santo e tocouche. E non é mentira, porque teño moitos amigos que teñen un expediente académico moito mellor que eu, que non traballan en temas relacionados coa lingua. Eu tamén o vin: once compañeiros, na cola dos desempregados, coa imposibilidade de conseguir un traballo. Entón díxenme: “Basta de iso! Non hai solución!”. E, de feito, cheguei a Euskal Herria antes do final da Filoloxía Galega. E sempre me dicían o mesmo: “Por que non terminas antes, porque quédache pouco”.

Ti non obedeces a ninguén.

Non. Xa pasara os anos que tiña que pasar na universidade, non me daría moito máis. Axiña que como quería, aprobara as últimas leccións que tiña que aprobar e bastábame. Pero aquilo era perder o tempo, mentres podía facer algo máis enriquecedor. Aprender euskera, por exemplo. Así o fixen. Máis tarde obtiven o título. Moitos dos meus amigos, dixen, empezaron a traballar doutra maneira. O currículo elaborado a través do eúscaro axudoume a ser lector de galegos na universidade de Cork: o dicionario galego-eúscaro, as clases de eúscaro impartidas na universidade de Vigo, as traducións… Sen ese currículo, non sería posible en Irlanda.

Galicia, País Vasco, Irlanda… Acabamos de estrearche en Zarautz no festival Literaturia.

Si. O ano pasado, no festival de poesía Salvaterra do Minho presentei o Tempo de exilio de Sarrionandia, o Premio Etxepare do ano pasado, e alí pasaron algúns poetas de aquí. Informáronme do festival de Zarautz e convidáronme a vir. Vin de bo grado. Doutra banda, en Zarautz coñecín a Ruper Ordorika, tradutor e editorial, xa que premia a ambos e ademais promove a promoción do libro premiado, no outono Ruper e eu faremos unha pequena xira por Galicia. Non estaría mal que se fixese aquí.

Tes unha relación bidireccional.

Si, tan de aquí como de alá. De todos os xeitos, agora mesmo, as editoriais galegas están dedicadas ás traducións. Moi boas obras, moi ben traducidas e excelentes publicacións. A pesar de que os nativos seguen vendendo, Méndez Ferrín, Manuel Rivas, Suso de Toro…

Cal é o estado da linguaxe? Traballos tamén en Galego? Cría que todos falaban galego.

Non se trata de onde estás, senón de onde vas. O número de falantes non vale moito, senón para pór o número nunha
enquisa ou nun atlas. En realidade, cando se elabora o informe sociolóxico, o importante é saber cara a onde vai o vector da lingua. E no caso do galego, cando o 70% dos falantes son persoas maiores, maiores de 65 anos, isto significa que o vector está a descender. No caso do eúscaro, por exemplo, dise que poucos falan, e é posible, pero o vector está a crecer. É máis, a pirámide de idade dos falantes de eúscaro é máis proporcionada, e os mozos teñen máis competencia lingüística que os vellos. Entón? Os meus pais e nais só falaban de galego, pero non sei si na vida viron algunha película feita en Galicia, de galego. Ou si algunha vez leron un libro en galego. Bo, para empezar, acabo de comprar dúas películas en eúscaro: Flores e Amama.

Non tes unha mala oportunidade.

As boas recomendacións dos bos amigos, ja, ja… En Galicia estamos a empezar neste camiño. E en canto á volta de Sarrionandia, só eu debería ser o tradutor. É dicir, antes que eu, alguén debería ver o camiño do eúscaro en Galicia. Non estamos lonxe, aínda que tampouco é fácil ir aquí e alá: cantos autobuses e cantos trens percorrín eu desde Bilbao a Vigo e desde Vigo a Bilbao.

Isaac Xubín es Isaac Fernández Fernández.

A miña nai naceu en Xubín, alén dA Coruña, en Oleiros. Pasei a miña infancia fóra de Galicia e cada vez que volvía estabamos nA Coruña ou Xubín, en casa dos meus avós, ou dos meus tíos. A miña única referencia identitaria era Xubín, a Coruña. Aos 15-16 anos, o pai e a avoa foron asasinados e os seus tíos venderon a casa de Xubín. Ademais de perder esa referencia, na época gañei un premio de poesía, e decidín Xubín.

Forma parte da túa identidade Xubín.

Si. O pai, nacido en Bilbao, foi trasladado de pequeno a Coruña. Tiña ese pequeno trauma de ser dun lugar sen recordos. Cando eu estaba a piques de nacer, os meus pais vivían na localidade de Espinosa de los Monteros, no norte de Burgos. O meu pai non quería que me sucedese o que lle sucedeu a el, e pedíronme días de vacacións no traballo e leváronme a Galicia: o nacer na Coruña non foi unha casualidade, senón unha opción totalmente consciente. Da mesma maneira, cando naceu a segunda en casa, o seu pai pediu unhas vacacións e a Coruña. Poucas casualidades nos nosos nacementos. Sabemos de onde somos.