Os trobadores contemporáneos Etxahun e Otxalde, Betiri Santz -o sobrenome da fame- saíron dun par de bares emblemáticos de Euskal Herria cunha caricia no estómago. E, ademais, foron maltratados. O pobo de Ezpeleta (Otxalde) e o Gran Gaztalondo (Etxahun) contaron en anacos os seus vicios co obxectivo de que a xente se animase. Pero no fondo son bobadas aguilloadas pola fame.

Etxahun (1786-1862) e Otxalde (1814-1897) eran espectaculares. Tiñan un gran éxito en Iparralde, un en Lapurdi, outro en Zuberoa, ofrecendo bertsos, en papel e cantados de súpeto. Participaron nos Xogos Florais de Urruña. Ademais, era un Otxalde anticlerical. Cando, estimulados pola mala reputación, achegábanse aos restaurantes escuros e lozanos, as damas da casa podían despedir canto antes aos animais duros. Os dous galos atopáronse fronte a fronte unha vez.

Coñeces
Etxahun de Barkoxe?
Dime que
non é un
trobador así... Voume de
visita se non fose tan lonxe.

Señor, coñéceme
en Etxahun Barkoxe:En
Egün
viaxaban hüllanti.

O melancólico de Etxahun é coñecido sobre todo desde que en 1969 o euskaltzain Jean Haritschelhar analizou en profundidade as obras do bardo de Barkoxe e traduciunas ao castelán. Os habitantes xa preparaban pastorais, odiábanos tanto polo fillo predilecto como pola afluencia das diversas rexións.

Nos versos de Pierra Topet vemos ao home axitado pola vida, pero tiña a lingua, o pescozo e o fío. Si rexeitárano, cada un dos que lle fixeron dano, home, sacerdote, muller, rapariga, quedáronse como condenados para sempre por medio de reverencias groseiras. Dérono fóra de casa e levou un camiñante cotián, que realmente se glorificaba cos pastores de Pixta ou de Olha de Ünürritz. Era un auténtico Salbai ao baixar ao pobo...

No Gran Gaztalondo a ironía e o rancor do bertsolari nacen nun poema heroico, como unha espada brillante:

Quedeime

no
gran gaztalondo, fíxenme un sacerdote.
Parecíame
que xantaba
comigo
e era rico o meu khümitador.

Barkoxe é un pobo extenso, con numerosos barrios famosos que algúns aínda falan de memoria: Txapela, Larraja, Gaztalondo, Oilauki, Haranbeltz e Karrika. A casa dos Etxahun estaba situada nas ladeiras do Monte Madalena. Hoxe son os agricultores, como antes. O poeta recoñecía, por tanto, que o xeneral era xeneroso cando lle gustaba o forasteiro a quen ía comer. En moitas ocasións, Miguel Strogoff recibiuna con gran avaricia.

Escribiu inmediatamente catro versos. Atopáronse seis variantes ao longo do tempo. Cando cantou á súa irmá denuncia que o can de Arangarai mordeulle a parra. Enredou a situación con hilaridad, aumentando a risa no espírito do oínte, que foi pobre e recibido: pan de millo, mestura, caldo sen sal, terras medio frías, vaixelas sucias, e ao final, o máis pecado, viño, envexa:
…
Sopas nütin Caldo
de millo ahül
gatxotx godalia avellana
fría e
de seda, campo de dous pattas de agulla.

…
Zieta nin
sakho, gathülia
manddo,
kullera de madeira,
tahalla beltza eta xatar para lunjera.

En Etxahu, imaxinámolo como unha fame constante. Ao entrar nos restaurantes, especialmente no seu barrio de Gaztalondo, competiu, con todo, por atrocidades. A realidade era que nas tabernas, nos andeis tebanas, na anchura da mesa, xogábase unha clase de loita sen que ninguén denunciase unha palabra. A pesar de habelo dito e gardado, a relación entre o que aparece no Gran Gaztalondo fainos imprescindibles polo menos a perla da sección de versos.

Otxalde de Bidarrai, do mesmo xeito que Etxahun, por ser garda de fronteiras non era de oficio dos ricos. Facían andar pobo tras pobo e tiña once fillos que crecían co seu escaso soldo de funcionario. Foise a Arxentina coa súa muller e os seus fillos, pero volveu pronto, abandonando á súa muller e a algúns nenos. Bidarrai foi enterrado sen misa porque era de ideoloxías vermellas. Nas Feiras de Pamplona/Iruña, é criador da canción do autor Makila ou Quilo.

J.D.J O cura Sallaberry reuniu en 1870 a Otxalde nas sete coplas do Pobo de Ezpeleta, repetindo suceder en Etxahuni en Zuberoa como un xogo de milagre: aínda que o prometido non parecía habelo dado en realidade nin en Lapurdi zola. Canta Peio Ospital, a quen de cando en vez lle piden que actúe en público.

Observamos en ambos os versos a tendencia misógina dos homes e de paso a través dos camiños e montañas, destes poetas arruinados: ás súas esposas non lles gustaban, en Gaztalondo ou en Ezpeleta atribuíanlles falsidade, orgullo, preguiza, vocación de exclusión social. Non esquezamos que en Etxahun queixouse de todo o mundo. O claro era máis suave:

Pasei
en Ezpeleta, nun hostal Pasei unha
comida, sen crer, en
catro persoas; Etxek’anderia
nos seus traballos, moitas
alpargatas nas súas salsas, logo verase nas obras…

Naturalmente, a medida que se avanza o xantar, non hai nada do tamaño do anunciado. O dono do restaurante de Ezpeleta levantouse cedo, prendeu lume e comprou carne. Todo ía ben. Cando se puxeron a comer, a verdade crebóuselles:

Deume un pouco de coñac, non se
vía nada do que ocorría, nin sequera
un pouco de carne, un óso grande.

O viño non era un auténtico viño:

Bebamos de boa gana, por
medo á embriaguez, que non
nos vai a volver a cabeza.

E a salsa?

Unha salsa suave recentemente feita,
un coello, empezaba a doer.

Non lle satisfacían as carnes.

Rin de min mesmo,
ría da mala fama do
castrado; era delgado, pero non chanceaba.

O café era por fin auga, con media cunca de susurros, quizá con carbón. Os versos están feitos para que os observadores se desternille de risa e Otxalde lograba quedar na liña da burla e a trufa, sen mostras do odio doloroso que Etxahun ataca no Gran Gaztalondo.

Os bertsos de Etxahun e Otxalde demóstrannos que moitas veces as ceas e as comidas non eran máis que un soño. Ao longo da historia, os famentos eran anos longos e morbosos, nos que as xentes morrían millóns de persoas e, segundo testemuños, á maneira dos animais, eran condenados a comer herba. Parece que no País Vasco a época dos famentos acabou coa era da explotación de América. De alí trouxéronse millo, que é evidente, mazapán, tomate, pementa e chocolate.

Enseguida plantáronse, creceron e utilizáronse na cociña: na infancia co millo, nós tamén comemos talos, mesturas, caldos, salsas ou pasteis. A comida era prudente, pero saciante. Como para reprimir as influencias dos famentos, os relatos das comidas xigantescas difundíronse nas multitudes, que ás veces levaban de Entroido. Para esquecer a fame podíase degustar a graciosa utopía da novela Gargantua, publicada en 1534 por François Rabelais.

En Etxahun e Otxalde xa andan por aí as tripas piollosas, eruditas e buxán. Pero o testemuño dun bertsolari descoñecido pódenos lembrar que ser mal recibido nos bares non era unha lei. Eu vivo no mundo no que non falta a comida, pero a amada da cantante: alí non faltaba o que amaba… confésanos nun lama.

Fálanos un copista da comarca de Barkoxe e o menú que nos fala parece non poderoso pola boca nesas ocasións:

Estiven na
casa do caldo de
Barkoxe,
seguro que comín
ahuñaki xa que
había que
asar as
costelas, os pulmóns cocidos, o pan mufle, o viño doce…

Que lle aproveite.