As irmás Daria e Mercedes Buxadé, xunto a outras tres mulleres, embarcaron como enfermeiras voluntarias cara a Mallorca en agosto de 1936, durante unha expedición republicana. Os falanxistas foron detidos e trasladados ao cuartel xeral de Mallorca. Por orde destes, un grupo de monxas sometéronlles a un exame xinecológico para demostrar o seu virginidad, e despois foron violados brutalmente por falanxistas. Ao día seguinte foron asasinados na tumba de Son Coletes. Os familiares cren que os corpos se atopan no foso común do lugar, pero aínda non puideron ser exhumados polas chamas.

Trátase de dous dos casos que se suman á investigación criminal do franquismo que leva a cabo a xuíza María Servini de cubría desde 2010, xunto a outras catro mulleres. A asociación Women’s Link Worlwide presentou o seis casos nunha querela para que se investigue e déase a coñecer a violencia sufrida polas mulleres.

Segundo Teresa Fernández, avogada de Women’s Link Worlwide, aínda que sufriron a represión franquista mulleres e homes, os primeiros sufriron violencia específica pola súa condición de mulleres. O réxime empregou dúas razóns para perseguir e torturar ás mulleres: ser familiares de homes ideológicamente anti-réxime e romper co ámbito doméstico imposto pola ditadura ás mulleres.

Cinco de cada seis mulleres que participan na querela recolleron os seus testemuños a través dos seus familiares e do historiador Bartomeu Garí. A día de hoxe hai catro desaparecidos e só un vivo: A avogada feminista Lidia Falcon Ou’Neill. Foi detido sete veces entre 1960 e 1974 por publicar varios artigos de opinión. Foi torturado en cinco períodos de cativerio: agresións directas relacionadas coa condición de muller, golpes no ventre para condicionar a reprodución e insultos e mencións constantes sobre o parto.

Durante a ditadura franquista cometéronse diversos crimes de xénero: violencia sexual, tortura, roubo de nenos e purgas con aceite de ricino. A violencia sexual produciuse principalmente en cárceres e nas detencións, e a maioría dos nenos foron roubados en centros hospitalarios. En total 30.960 nenos, segundo sublíñase na querela. Ademais, as mulleres foron torturadas por discriminación de xénero, con insultos sexistas, descargas eléctricas en xenitais e golpes para dificultar a reprodución, como mostra do testemuño de Falcon Ou’Neill.

Arxentina pioneira

Hoxe, Arxentina é un dos poucos países do mundo xulgando aos responsables dos crimes da ditadura ante o seu propio sistema de xustiza. Aínda son máis raros os pasos que se deron neste proceso xudicial para denunciar, investigar e axuizar os crimes concretos contra as mulleres.

O primeiro proceso xudicial contra a última ditadura militar iniciouse no país nos anos 80, pero foi suspendido poucos anos despois, ata que en 2005 renováronse os xuízos. Segundo Fernández, “Arxentina estivo moito máis adiantada no tema da represión contra as mulleres, especialmente cando se iniciaron os xuízos por segunda vez porque os grupos de mulleres estaban moi atentos a que o enfoque de xénero fixésese negativo”.

Tamén neste caso, a muller saíu do rol que impuxera e a militancia política foi castigada con marcas de toda a vida. Os delitos sexuais non foron casos illados, senón que máis de cincocentos centros de detención clandestinos repartidos por todo o país foron unha práctica planificada, parte da “limpeza” posta en marcha pola ditadura militar. As mulleres foron violadas sistematicamente e castigadas con violencia sexual: espidos forzados, negación de todo tipo de limpezas no momento da morte ou violación das persoas máis vulnerables por tortura, encadeadas e cos ollos vendados. As mulleres embarazadas tamén foron tratadas da mesma maneira na maioría dos casos e os nenos, unha vez nados, separáronse da súa nai e desapareceron miles.

En máis de 200 xuízos polos anos máis escuros do país, conseguiuse condenar a algúns gobernantes da época da ditadura por crimes de xénero. A primeira foi en xuño de 2010, cando un ex dirixente de Mar de Prata, Gregorio Rafael Molina, foi condenado, entre outros cargos, por violar a dúas mulleres. Foi a primeira sentenza que condenou a violencia de xénero no proceso xudicial contra a ditadura arxentina e serviu tamén para demostrar a sistematicidad da práctica.

Non é fácil, con todo, levar até o extremo a denuncia do sucedido ás mulleres. Susana Chiarotti, coautora de Gretas no silencio (Arrakalak isilpean), sobre a violencia sexual sufrida polas mulleres en Arxentina, asegura que só o 5% das sentenzas dos últimos xuízos foron pronunciadas pola perspectiva de xénero.

Máis que un dano colateral

A análise dos crimes internacionais con perspectiva de xénero consiste en pór en relación o poder que tiveron as mulleres e os homes en cada contexto, co fin de analizar a diferente incidencia do conflito entre mulleres e homes.

Os crimes de xénero a miúdo asócianse coa violación –con penetración–, pero tamén inclúe máis violencia, como a escravitude sexual, varias formas de persecución e violencia sexual, como as espidas forzadas ou as ameazas sexuais, xeneralizada nas mulleres pero tamén usada nos homes, segundo demostrou o caso arxentino.

A violencia baseada no xénero ten unha longa corda na historia do ser humano. Durante anos estes crimes foron considerados como un ataque á honra –a honra masculina– da familia, un insulto no ámbito privado. Os conflitos entendéronse como danos colaterais, o que dificultou o seu enjuiciamiento como delito, levándose estes casos á impunidade.

Fernández cre que hai moitos fiscais e xuíces que “non están sensibilizados” no tema. Di que as vítimas de violencia sexual a miúdo non teñen importancia, porque nin se lles pregunta. “É moi difícil facer ver á xente que tan importante como a violencia sufrida polos homes é sacar á luz o que sufriron as mulleres, que case nunca é igual. Nas sociedades patriarcais nas que vivimos, tamén neste ámbito prevalece a perspectiva masculina”, explicou o avogado.

Avanzando a pequenos pasos

En opinión de Fernández, cada vez préstase máis atención internacional ao estudo dos réximes autoritarios con perspectiva de xénero, pero evidentemente non é suficiente: “A xurisprudencia de xénero avanza en pequenos pasos. As violacións dos dereitos humanos que afectan as mulleres deben ser obxecto dunha análise máis profunda e ser tidas en conta en todos os procesos xudiciais”.

A asociación Women’s Link Worlwide leva a cabo este labor desde a súa creación en 2001, entre outras cousas, na denuncia da violencia sufrida polas mulleres no contexto dos conflitos. Fernández puxo en valor o traballo realizado recentemente en Guatemala.

A violencia sexual e a violación utilizáronse como armas de guerra no país durante o conflito armado dos anos 80, para asustar e destruír á poboación indíxena maya. En 2013, un dos avogados de Women’s Link Worlwide presentou un informe ante os tribunais para demostrar que as mulleres e as nenas foron obxectivo dos militares guatemaltecos, co testemuño directo de dez mulleres sobreviventes dos ataques. Foi a primeira vez que se presentaron como crimes internacionais os testemuños de mulleres vítimas de violencia sexual no país, e non como un simple dano colateral no conflito armado.

No xogo da xustiza real

Women’s Link Worlwidget quere visibilizar a represión machista sufrida polas mulleres coa querela presentada, aproveitando que agora poden estar a mover pedras no tema do franquismo. Fernández afirma que hai indicios de que o silencio que se prolongou durante anos en torno ao franquismo está a rascarse. Citou, por exemplo, as presións ao Estado español desde o exterior ou os corpos da guerra civil desenterrados nos últimos tempos, de 1936.

Preguntado polo maior obstáculo para investigar os crimes machistas, dixo que no Estado español a investigación do propio franquismo é un obstáculo. O xuíz Servini de cubría, que dirixe desde Arxentina a única causa actualmente en curso para investigar os crimes cometidos durante a ditadura, lembrou que tamén lle puxeron trabas a este caso. O último, o desatender a Servini de interrogar aos 18 franquistas imputados por torturas e asasinatos.

A pesar dos obstáculos, Fernández di que o primeiro reto é que a querela sexa aceptada e, no caso de que sexa así, como en Ruanda ou Iugoslavia, que se aplique toda a xurisprudencia existente sobre crimes de xénero. “Que a violación, as humillacións públicas… considérense delitos contra a humanidade”, di.

Crese que hai que aproveitar a ocasión para dar a coñecer o sucedido ás mulleres da ditadura: “Queremos xerar un movemento social na loita por unha xustiza de xénero real, dar a coñecer toda a historia. Poder mirar atrás, coñecer o sucedido e poder falar diso sen medo”. Ten a idea clara: se non se conta o que viviron as mulleres, non haberá xustiza.