Unha foto de marzo: unha zapatilla de fieltro de inverno. Esquecido entre follas secas. Durmida inmóbil. Pegóuselle no talón un brión verde, amarelo pálido. O zapato destaca sobre as vellas follas do arce xeado. Parece unha especie de testemuño: “Porque estiveron aquí, son aquí”. Un sinal de firmeza.

Co paso do tempo senten ganas de reflexionar sobre o inverno, o pasado. Non cambiará o recordo, si, quizá, axude a entender o que vén: as flores de sanjosé son fermosas, quizá porque o inverno foi chuvioso, ou sobre todo frío, ou morno, ou seco.

Coa chegada de Kukutza adóitanse lembrar a primeira táboa periódica do ruso Dmitri Mendeleiev, a reivindicación das mulleres traballadoras, a morte de Karl Marx, a invasión estadounidense de Vietnam... No calendario hai tantas efemérides como se queira, dunha cor ou outro, todas do pasado. Como unhas zapatillas esquecidas.

Unha foto de abril: unha muller anciá con zapatos para o bosque no foco, un abrigo groso, unha bufanda… fai frío na montaña. Un recordo nas mans. Bandeira republicana no peito... “Porque fun sangrando, agora estou nas rosas”. Porque non, ou sempre é mellor o pasado.

En Elgeta lembraron ás mulleres represaliadas e resistentes da época da guerra: milicianos dos pés de guerra, enfermeiras, hacedores de trincheiras, xornalistas... e, unha vez roto a fronte, as que se renderon no lume dos combatentes: a nai do bidueiro, a esposa da familia, as fillas dos seus.

Lembrar non cambia a historia; como máximo, estala no seu bico a bocha de bágoas. Lembrar non pide desquite. Nin sequera un perdón. Fainos máis fillos do pasado. Alabago. Niso consiste a súa proeza.

Unha foto de maio: vellos zapatos militares, coas botas, as saias de acá e de alá e adóitea desgarrada, cos cordóns magoados pola rsta. Unha bandeira xunto a eles: branca coa cruz de Borgoña. Ao fondo, a letra da canción Oriamendi escrita nunha páxina en forma de pergamiño. Coma se tratásese de vellos.

A avoa, que unha vez se esqueceu das zapatillas no soportal da súa casa, a mesma que se puxo as botas fortes para ir a Elgeta, di que, para mirar ben no armario, o cambio de época esixe uns zapatos á medida, axeitados para o verán: “Non nos aburrimos tanto nas flores de maio como nas vésperas”.

Son longos os percorridos do ser humano, mellor actuar sen durmirse no pasado, porque hoxe é o punto de partida da historia do mañá. Por encima da constancia. Por encima da nostalxia. Imposible por encima de todo.