Imaxinádesvos que o saber falar en euskera sexa unha condición indispensable para ser un veciño permanente de Euskal Herria? Nas illas Åland (Finlandia) o sueco é obrigatorio para ser habitado permanente: o goberno da illa ten a capacidade de dar dereito de residencia e o terceiro requisito é poder falar en sueco para conseguir ese dereito. Este exemplo foi analizado, entre outros, nas xornadas Territorio e Lingua, en 2014, polas leis de protección da lingua que aprobou como exemplo significativo da zona respiratoria da lingua.

Tamén co obxectivo de protexer a lingua, recentemente coñecemos a idea de construír 366 vivendas abandonadas en Bangor (Gales). A decisión non se tomou de forma arbitraria: desde que se modificou a Lei de Planificación da zona, a autorización de calquera proxecto urbanístico require unha análise previa do impacto que poida ter na perda.

Nas xornadas Territorio e Lingua que se celebraron por terceira vez abordáronse diversas experiencias da ferramenta de medición da Avaliación de Impacto Lingüístico (ELE). Organizado por UEU, UEMA, a Deputación Foral de Gipuzkoa e o Consello, celebráronse o 12 de maio en Donostia-San Sebastián, baixo a lema Presente e Futuro.

As xornadas chegan no momento oportuno, xa que a recente Lei Municipal aprobada polo Parlamento Vasco recolle expresamente o seguinte: “No procedemento de aprobación dos proxectos ou plans que poidan incidir na situación sociolingüística dos municipios euskaldunes avaliarase o impacto que devanditas iniciativas puidesen ter en relación coa normalización do uso do eúscaro e proporanse as medidas que se estimen oportunas en función dos resultados de devandita avaliación”. Por tanto, tal e como subliñou UEMA, “tamén se deu o amparo legal á LAE, establecendo a necesidade de analizar o impacto dos plans urbanísticos na lingua”. De feito, falar de binomio territorio e lingua é falar do impacto que ten o urbanismo no uso do eúscaro. Xa se viu a evolución que tiveron os municipios que foron designados como centros de inspiración do eúscaro, entre outros, como consecuencia da construción masiva: o descenso no uso do eúscaro –o número mostrou a análise da evolución dos municipios euskaldunes realizado por Iñaki Iurrebaso en 2014–. Por suposto, os datos non son sempre matemáticas precisas, pero axudan a entender a situación.

Gatika, un pobo euskaldun?

Gatika é un dos exemplos que se mencionaban no informe de Iurrebaso. A seis quilómetros de Mungia, na comarca de Uribe-Kosta, o pobo está composto por nove barrios dispersos con núcleos de poboación (incluída a urbanización Luberrietaondo) e casas e caseríos individuais. Viven ao redor de 1.660 persoas. En 2001 eran 1.295 e en 1991, 912 (Eustat). É evidente o crecemento dos veciños. O proceso de construción xogou un papel importante no auxe: Entre 1991 e 2011 duplicáronse as casas, pasando de 340 a 706 en Gatika. A concelleira e membro da Xunta Directiva de UEMA, Onintze Amezaga, explicounos que “na década de 1994-2004 construíuse o maior número de vivendas e, aínda que posteriormente se construíron máis vivendas, non o foron nestas cantidades”.

Casas arriba, eúscaro abaixo

No tempo fúndense o proceso de construción e o descenso do uso do eúscaro. Cando Gatika entrou en UEMA en 1991, o coñecemento do eúscaro era do 90%. Pola contra, en 2011, a taxa de desemprego situouse no 71%. Segundo os datos da enquisa sociolingüística da CAPV de 2012, desde a 4ª zona sociolingüística (80% ou máis da poboación euskaldun) descendeu á 3ª zona (50-80%). Por tanto, Gatika apenas supera o índice do 70% establecido pola UEMA para ser un municipio euskaldun. Amezaga recoñece que “segundo nos din as enquisas, o número de euskaldunes baixou, pero o dato máis doloroso é que, para os que somos vascos, o uso descendeu entre os vascoparlantes”. Con todo, “a pesar de que a chegada de persoas castellanoparlantes desde as cidades influíu, non creo que sexa o único factor. Moitas das vivendas construídas foron taxadas para os gatikarras, e moitas das vivendas de venda libre foron adquiridas polos veciños”. Na mesma liña falounos Jose Mari Markaide, concelleiro municipal e coñecido en eúscaro: “As casas construíronse por necesidade e si, na fase inicial a maioría da xente viña de fóra, pero na segunda e terceira fase os gatikarras metéronse sobre todo ás novas casas”. Na súa opinión, falar máis español non é só polas novas casas: “Creo que é máis porque nós, os vascos, non falamos en eúscaro. Fíxache: no fogar dos xubilados a maioría son euskaldunes, pero a maioría escóitase castelán”.

En Gatika pódese facer en eúscaro

Co obxectivo de cambiar esta tendencia, varios cidadáns realizaron un proceso de reflexión ao redor da revitalización do eúscaro, impulsado por Topagunea. Decidiron pór en marcha o programa Gurasolagun e crear un grupo que vaia influír nos comercios da localidade. Segundo Amezaga, “o proceso achéganos novas forzas aos gatikarras para pensar no futuro da nosa lingua”. Pero insiste en que non hai que esquecer “a responsabilidade que temos cada persoa neste tema, porque ás veces o máis fácil é pornos en mans dos demais”. Markaide tamén o ten claro: “En Gatika pódese vivir en eúscaro! Non se pode facer en eúscaro, pero o que fai falta é que todos nos comprometamos a facelo”. Ambos recoñecen que ao redor da praza do pobo óuvese falar en castelán aos nenos e aos pais e nais, e “aí hai que facer un esforzo para cambiar a tendencia, non só o Concello, senón tamén nós os e as vascas de Gatika”, engadiu Amezaga.

A pantasma chama á porta

Outra característica da volta ás illas Åland é que o dereito a ser un veciño permanente é imprescindible para ter un dereito de propiedade. O profesor da UPV/EHU Unai Fernández de Betoño explicou en máis dunha ocasión que os rápidos procesos de urbanización transforman radicalmente a cultura dos pobos. Talvez por iso desde o Concello utilízase con coidado o novo Plan Xeral de Gatika. Á espera da aprobación da Deputación Foral de Bizkaia, o plan prevé a construción de 294 vivendas (actualmente hai 565 ocupadas, 156 buxán). Markaide cualificou de "escandaloso" o número de vivendas que prevé o proxecto, que na súa opinión é "insuficiente". “Hai necesidade, pero non para tanto”. Por iso, cre que na elaboración dos plans locais parciais haberá que ter en conta o que recolle a Lei Municipal en relación á normalización lingüística. Amezaga subliñou que “seguramente non se construirán todas as casas e antes de construír as vivendas, cada ámbito terá que ser xestionado a nivel urbanístico, sempre cumprindo a lei”.