Cresche feminista comunitaria. En que consiste?

O que hoxe chamamos feminismo comunitario ten características de varias correntes feministas, pero non nos chegou de ningunha parte, fixémolo nós mesmos; refírome ao caso de Guatemala. Para min é unha proposta política, cosmogónica e espiritual, baseada nas mulleres indíxenas.

O noso obxectivo non era construír unha corrente de feminismo. Estabamos enfadados e empezamos a facer preguntas: Vivimos tan mal as mulleres indíxenas sempre? Por que somos os máis empobrecidos? Por que non podemos chegar á sanidade? Por que tanto traballo, por que tanta fatiga, por que estamos tan vellos? Miramos ás mulleres indíxenas doutros pobos e vimos que elas tamén estaban moi mal. Por tanto, as reflexións profundas partiron dos corpos empobrecidos para interpretar as nosas opresiones.

Como comezastes a reunirvos e traballar?

Un das primeiros lemas do feminismo comunitario é a defensa do noso primeiro territorio, do corpo. Nas comunidades indíxenas violaban a unha chea de raparigas e tiñamos medo. En 2005 comezamos a denunciar a violencia sexual, dicindo que tiñamos que defendernos, como o noso territorio. Para nós o corpo é un espazo que significa vida.

Comezamos o traballo de forma clandestina ao redor de 2003. Démonos conta de que na comunidade de Xalapan só reuníanse mulleres en cinco lugares, por dicilo dalgunha maneira, co permiso da comunidade: traer auga, traer leña, facer pan, ir á horta e á igrexa. Entón, como podiamos xustificar a unión de mulleres? Ocorréusenos facer flores a María Andrea Serrano e a min para levalas ás tumbas dos mortos. Naquela época non sabiamos facer flores, pero xuntámonos unha chea de mulleres, ao redor de 370. Mentres se facían as flores xurdían os temas que realmente queriamos traballar, por exemplo, por que tiñamos tantos nenos –as mulleres menores de 50 anos tiñan unha media de once nenos-, ou polo tema da violencia sexual, que está moi natural.

A defensa do territorio xoga un papel fundamental na vosa proposta. Por que?

Porque nos parece que as propostas feministas que hai hoxe en día no mundo van ser permanentes si tamén toman a terra como un espazo vital para a vida. Si facemos unha construción epistémica completa das opresiones sobre a opresión e liberación dos corpos, pero non a vinculamos coa liberación da terra, que é o espazo no que viven, toda corrente feminista terá un gran buxán. Vémolo como un compromiso para a vida. Ademais, o sistema patriarcal ha dominado á natureza desde hai moito tempo, non só os corpos humanos.

Actuaron en contra dos intereses mineiros?

En realidade, a loita na montaña non era pola minería, senón polos intereses da extracción do petróleo. Ao redor de 2007 difundíronse rumores de que había un gran número de estranxeiros asentados nos arredores das comunidades. As terras de Xalapango non se poden vender, xa que son comunais de propiedade. Con todo, empezamos a sospeitar, e ese mesmo ano publicamos un comunicado no que denunciamos os intereses petroleiros dos estranxeiros.

E despois?

Tivemos coñecemento das consultas populares. Empezáronse a realizar consultas no oeste de Guatemala, non porque interesase aos funcionarios públicos preguntar aos cidadáns, claro, senón porque os cidadáns se deron conta de que o goberno dera moitos terreos sen o seu consentimento. En 2009 puxémonos en marcha neste modelo e empezamos a organizalo, solicitando informes sobre as concesións de terras a alcaldes, deputados...

A historia é moi longa, pero por resumila: fixemos un traballo político incrible, non queriamos darnos información e entón empezamos a mobilizarnos. Recollemos máis de 20.000 firmas, reivindicando que renunciabamos a todo tipo de minería. Non aceptaremos a minería, aínda que nola vendan coas palabras máis bonitas (desenvolvemento e outras). Segundo os pobos de orixe, o desenvolvemento non forma parte da rede da vida, xa que o desenvolvemento, dentro do modelo patriarcal neoliberal, xera riqueza para uns e pobreza para outros e destrúe bens naturais.

En que consiste o concepto de vivir ben?

Para empezar, máis que unha forma de vivir ben, hai formas de vivir ben, porque un dos principios da cosmogonía dos pobos é a diversidade. Os pobos de orixe recoñecemos que hai diferentes formas de vivir.

O mundo sumiuse nunha crise global de civilización e entón os occidentais miráronnos, como diaños sobreviviu esta xente? E empezaron a falar de vivir ben, pero non hai unha forma estandarizada. Cada pobo ten a súa, desígnaa no seu idioma.

Como o interpretan vostedes?

No noso caso, como feministas comunitarias, dentro do bo vivir queremos recuperar algúns elementos dos pobos de orixe que contribúen á rede da vida, como a memoria dos antepasados, a forma de medir o tempo, a oralidad... Pero tamén hai esencialismos indíxenas que non nos interesan. Por exemplo, nas comunidades indíxenas prodúcese unha brutal violencia sexual contra as mulleres. Como vai ser iso vivir ben? Tamén hai hexemonías construídas, por exemplo, as nosas comunidades son totalmente heterosexuais. Iso rompe o armazón da vida, nós cremos na diversidade. Si o bo vivir non ten en conta a diversidade dos corpos... paréceme sospeitoso.

Ten que ser difícil enfrontarse á traizón.

En moitos espazos indíxenas xa nos dixeron que non pensamos como mulleres indíxenas e que iso ocorreu porque estivemos con moitas foráneas e feministas: por exemplo, os indíxenas non distinguimos a mulleres e homes, a nosa referencia sempre foi “o pobo”. Na nosa opinión é moi interesante falar do pobo e ver como se ocultou, dentro desa categoría, a subdivisión dos corpos das mulleres. Porque nas comunidades indíxenas organizadas, como son sempre as palabras e as accións dos homes en prexuízo das das mulleres? Como son a maioría dos guías espirituais os homes? As mulleres non temos autonomía espiritual?

Foi e segue sendo un proceso moi complexo. Por suposto, como todos os procesos, o duelo, a perda e o conflito. A situación das feministas comunitarias é difícil, nos estigmatizan e perséguennos.

Segundo algúns, o patriarcado chegou cos colonialistas.

Si, parece que hai xente que quere ir á situación de fai 524 anos e dicir que entón empezaron todos os males dos pobos de orixe, e que antes diso todo era paz e amor. Pois non. Non, e digo categoricamente que non. Por suposto, non lle quito ningún afecto á colonia, que historicamente foi misógina e violenta contra os corpos e a terra. Pero para min é moi duro que me sitúe fai 524 anos.

Todo isto pódoo dicir porque son unha muller indíxena e, por tanto, teño autoridade epistémica para cuestionar o meu mundo indíxena. Eu, como muller indíxena, a través da oralidad, a través das opresiones que sufrín no meu corpo, podo achegarme ao territorio de significado previo á colonización e sentir como se formaban entón as sociedades indíxenas. Para entón xa había guerras entre pobos, grandes, e para min esas guerras estaban separadas sexualmente, porque os homes eran gudaris, pero as mulleres... Onde estaban as mulleres?

Na vosa opinión, produciuse unha “maridaxe patriarcal”.

Hai moitos documentos dos inicios da colonización, escritos por homes indíxenas, e despois de lelos propuxemos a teoría da conciliación. Nos documentos cóntase como moitos homes indíxenas, os Mandatarios e as Mulleres, foron doados masivamente aos colonos. Por que? Estas mulleres sufriron violencia sexual e baseábase nunha estrutura patriarcal nun contexto concreto. Quen ataca aos corpos, quen decide o destino deses corpos... é unha estructuración complexa.

O que trouxeron os barcos, como a relixión, o matrimonio, o concepto da virginidad, uniuse ás estruturas patriarcais de aquí, e por iso estamos tan fodidos hoxe. O colonialismo foi unha terra fértil para o racismo, para a expropiación de terras, para crear unha nova forma de dominación... Nace un novo modelo económico baseado en todo iso.

Tiramos doutro fío agora. Reivindican que a curación é un proceso político.

A curación é necesaria, a condición de que o fagamos politicamente, cunha intención feminista e axúdenos a recuperar a memoria dos nosos antepasados: como se complementaban eles mesmos, sen recorrer ao sistema occidental imposto. Recoñecemos que hai varias formas de curación.

Por que é tan fundamental?

Onde se encarnan as cargas históricas e estruturais das opresiones? Pois nos corpos. Neste corpo vivo todas as somatizacións do sistema patriarcal e a violencia psicolóxica tamén ten un oco no meu corpo. Onde arraigarán o racismo, a misoxinia, a lesbofobia, se non é neste mesmo corpo? O corpo é un campo de batalla para o sistema patriarcal, porque é doloroso dicilo, pero con estes corpos mantemos os sistemas de opresión. A natureza non recrea o patriarcado, nós reproducímolo.

Por tanto, a curación é un camiño persoal, político e consciente, para ver de onde veñen as opresiones e para reivindicar o sentido político da vida: si, eu nacín amolado, e son consciente desas subordinacións que teño acumuladas no corpo, pero, por outra banda, a potencia política de liberar tamén está neste corpo, e aínda que vivo baixo este sistema, déixame! Non morrerei triste nin victimizado, renúncioo, combátoo e digo que non. A medida que o meu corpo se vai formando, teño enerxía para seguir loitando contra o patriarcado, o racismo e o capitalismo.

Acompáñasche en procesos de curación. Como o fan?

Coa natureza e outros corpos que se están desprendendo, claro, porque non nos interesan os corpos que nos van a impor a hexemonía e o poder. Tamén mencionamos a enerxía do erotismo. O patriarcado reduciu a forza do erotismo coa caixa da heterosexualidad, pero aí están a natureza, os corpos de todo tipo, os ciclos temporais... Con todo, non se trata só de facer masaxes. Iso pillouno o mercado e por tanto está despolitizado.

Nós, por unha banda, temos un propósito de amor, de revitalización coa natureza e os corpos. Doutra banda, cremos no principio da reciprocidad: as persoas que nos acompañamos en procesos de curación non estamos no cume da curación, senón que, cando ti composche, eu fórmome e viceversa.

Antes de acabar, gustaríame preguntarlle polo asasinato de Berta Cáceres, que era amiga súa.

Para as feministas comunitarias, as loitas de hoxe en día non só pódense facer políticas, feministas e sociais, senón que tamén hai que facer unha loita espiritual.

Ocorreu a traxedia de Berta, o feminicidio territorial, porque as mulleres puxemos os nosos corpos aí, en primeira liña, en ataque. Iso é unha gran cousa e o sistema respondeu, cunha misoxinia terrible, exerceu o seu máximo poder sobre os corpos e fíxonos chegar unha mensaxe clara: as mulleres teñen un espazo privado e volvede a el. Berta era unha muller potente, rebelde, valente e bela; si a ela fixéronlle iso, sendo unha persoa pública, que non farannos nas montañas? Este é a mensaxe que nos enviaron.

Foi unha forma de curarse o reunirse en Honduras para despedirse de Berta?

Si. É fundamental para non caer na victimización e seguir traballando. Reunímonos en Honduras, mulleres ameazadas e estigmatizadas, con denuncias no Tribunal Iberoamericano, con protección internacional en risco... Alí reunímonos e respondemos á mensaxe de morte do capitalismo e do patriarcado: a maior opresión, maior organización.