Joxan Elosegi atopou a maior parte dos novos números cando se cría que se rescatou dos papeis vellos: dez bertsos inéditos, anteriores á maioría dos coñecidos do irunés Joxe Mari Lopetegi e diferentes no que á temática refírese. O autor, coñecido polos seus versos sobre a política de principios do século XX, fala doutro tipo de cousas no material recentemente descuberto: a vida cotiá, o ambiente rural de Irun, os versos dedicados ao eúscaro… É un descubrimento importante, porque pode mostrar outra dimensión do bertsolari difícil de clasificar, á vez que lle leva de novo o seu nome á primeira liña.

Hai doce anos que o libro Joxe Mari Lopetegi, o bertsolari dos republicanos, foi publicado pola editorial Paper Hotsak. Moita xente sorprendeuse lendo os versos daquela colección e cun personaxe imaxinable entre liñas: o da rúa, pouco afeccionado aos sacerdotes e, sobre todo, comprometido politicamente, un republicano empedernido. Un rara avis: coñécese porque publicou versos sentados aquí e alá; e é grazas ao esforzo de investigación realizado por Joxan Elosegi para contextualizar cada lote no seu contexto o feito de que se formou unha fotografía dos fragmentos de Lopetegi.

A través da lectura do libro, o lector ve que a principios do século XX o pobo que vivía en eúscaro non era tan monolítico como o que nos venderon –todo, a igrexa, todo o hábito–, e que algunhas preocupacións, ademais de ser de época, repítense constantemente na historia. Por exemplo, os malos grolos que ten que pasar o que se opón á opinión dominante. Unha vez escoitados, non se deixan levar pola cabeza os versos de Askatasuna que Joseba Tapia compuxo no seu disco Real Politik 2006: Como lles sacudiron o propio Lopetegi, Xusto Garate e José Miguel Gutiérrez en Azpeitia en 1931, por que se lles ocorreu facer un mitin republicano nun pobo especialmente carlista.

A pluma non tremeu ao bertsolari de Irun para definir aos agresores: “Son da mesma sangue que as pernas de Santakruz”.

Personaxe que Irun ten que recuperar

Ao redor de 40 persoas cantan un bertso no museo Oiasso de Irun ao son desta peza de Tapia. É o mesmo día que viu nacer a Lopetegi en 1875, o 13 de abril, véspera da República, porque as casualidades non existen. Organizado polo Taller de Bertsolaris da Escola de Bertsos de Txingudi, Joxan Elosegi está a ofrecer unha charla sobre Lopetegi, e nun momento dado ha animado ao público a cantar coa música. Todos están bastante tímidos, pero a situación ten algo de emocionante, sobre todo cando acabaron con Askatasuna e puxeron outra canción. 80 anos despois do estalido da Guerra Civil, cunha serie titulada Ekaitza –“… sangue vermello a flor de pel – ugaldero Bidasoa…”, a escena adquire un ton de homenaxe a quen sufriron un mes e medio de asedio en Irun.

A cidade ten moi presente a República crebada polo golpe de estado fascista. En Gipuzkoa, co permiso de Eibar, será un dos lugares con máis tradición republicana, como se nota cada mes de abril. Pero o imaxinario republicano creado en Irun non tivo moi en conta a Joxe Mari Lopetegi. En opinión de Elosegi, “non é o suficientemente coñecido”, xa que a lingua é unha gran fronteira: “En Irun vivimos algúns en eúscaro e hai demasiada xente en castelán”.

Co obxectivo de superar esta barreira, Lopetegi sitúase no lugar que se merece, un pequeno e dinámico grupo está a traballar en torno ao Taller de Bertsolaris: Aitor Errazkin, Andoni Zelaia, Iñaki Portugal, Xabier Isasi e Xabier Bengoetxea están a preparar un programa cheo de actividades para achegar ao personaxe heterodoxo ao primeiro plano até o próximo mes de xuño. Mentres escriban estas liñas, aínda están “a traballar na cociña”, polo que informaremos na versión dixital deste medio sobre as novidades relacionadas coa homenaxe.

Bertsotan nun pobo no que o eúscaro se está perdendo

Ata que cheguen os demais temos que dicir algo sobre o discurso de Joxan Elosegi, que en case dúas horas de traballo deu moitos datos para situar a Lopetegi como cómpre. O bertsolari foi presentado ao comezo da súa intervención como “fillo do seu tempo”. “Naceu e creceu nun ambiente liberal, tiña un pai voluntario liberal e Lopetegi nunca se enfrontou ao ambiente do seu pobo”.

Era un personaxe urbano, viviu a menos de 100 metros do museo no que escoitamos a charla, na rúa Santiago. “Contáronnos que era un home alegre, que participaba en todas as festas e eventos do pobo”. Da man da festa, bertso. “E o bertso non se entende si non o situamos na comunidade, no pobo. Agora non podemos atopar en Irun unha comunidade dese tipo –aínda que, afortunadamente, temos–, pero naquela época Lopetegi e outros moitos serían capaces de cantar bertsos. El sería un dos mellores”.

A comunidade cambiou co aumento do que era o pobo á cidade e viu que “o castelán se ía impondo aos poucos”. Segundo Elosegi, cando chegou a finais da primeira década do século XX, o eúscaro xa non era a lingua principal nas rúas de Irun. “Foi unha testemuña excepcional dese Lopetegi. Era partidario do ambiente político, pero nos seus primeiros versos vese que sufriu moitísimo ante estes cambios”. A primeira publicación da revista Ibaizabal Semeak amari publicada en 1903 é unha mostra diso: a nai é euskera, e o fillo que ve sufrir dille no último punto “zu orrela baiñan / naiago nuke ill”.

Un contratista que quería construír a república

Nos versos dos primeiros anos maniféstase a súa preocupación pola lingua. En canto á perda do eúscaro, Elosegi afirmou que “Lopetegi non sabía moi ben o que se tiña que facer”. Máis que a situación do eúscaro, hai outros temas nos que predomina: “A maioría dos versos que coñecemos son de carácter político, sobre todo a favor dunha causa: A República”. En 1911 publicou os seus primeiros versos republicanos, un ano antes morreu en homenaxe a Francisco Bellido, precursor e amigo dos republicanos guipuscoanos. Neses anos tamén foi nomeado concelleiro en Irun. Había alguén: “Non só era traballador: tivo negocios, foi construtor, contratista de albaneis. Tiña unha cuadrilla e tiña obreiros. O home vivía fácil”, di Elosegi. Na súa opinión, o Partido Republicano era sobre todo un partido burgués, aínda que a nivel social era máis progresista que o resto de partidos.

Coñécense as súas posicións ideolóxicas polos versos que publicou. Por exemplo, que era partidario da República Federal –en palabras de Elosegi, eran os máis esquerdistas que apoiaban esta postura no partido–, e que se mostrou crítico coa campaña polo Estatuto de Autonomía iniciada polo PNV en 1931. O bertsolari, que xa ten 56 anos, non ve con bos ollos o entendemento entre jeltzales e tradicionalistas, nin o ton devoto que vai adoptar o proxecto. Ademais, dáse conta do débil que é a República, está convencido de que primeiro hai que fortalecela.

Guerreiro en verso

En 1933 cala. Elosegi considera que os "incorrixibles" que se produciron dentro do partido republicano son a causa da mutación. E logo vén o ano 1936, “emérito do xullo/día negro e velenoso”: Lopetegi xa ten 61 anos, non ten valor para a guerra e os franquistas nas portas de Irun. Non podía facer nada. A tropa pasará a Hendaia un día antes de que os golpistas entren na cidade, e alí, de novo, dedicarase a escribir versos sobre a República que quedou esnaquizada.

Outro Lopetegi desta época é, como conta Elosegi, o de: “Está doído, pero nada escureceu a súa fe na República e na xustiza, conta con todos os antifascistas, non é cuestión agora empezar a facer partidismos”. Os versos da época da guerra parécenlle os máis fortes, os máis sentidos. Pero aí empezou tamén o seu fin. Morrerá en Arrueta (Baixa Navarra) en 1942, tras vivir seis anos como refuxiada.

Inmediatamente despois da súa morte, impúxose á súa familia unha terrible multa, utilizando a expresión que Elosegi quixo dicir en castelán, “por responsabilidades políticas”. Os familiares tiveron que vender dúas casas para poder conseguir unha fortuna. Era só o principio. Viña a “paz” de 40 anos de Franco. E para os que foron republicanos, silencio. Antonio Zavala puxo como exemplo do mutismo que durante anos se deu en torno ao bertsolari o feito de que na colección Hauspoa non se ofreceu ningún libro a Lopetegi: “Non creo que fóra polo nivel de bertsolari. E coñecíao, Txirrita fixera un retrato de Lopetegi en verso”. Aos poucos, en Irun está a traballarse para que rompa o silencio.